Կատարե՞լ է բանակն իր խնդիրը. Վերլուծում է Արցախի ՊԲ խոսնակ Սուրեն Սարումյանը
44 օր տևած մարտական գործողությունների ավարտը մեր երկրի համար նշանավորվեց ծանր կորուստներով և ողջ հասարակության դառը հիասթափությամբ: Պատերազմի սկզբնական փուլում կային սպասումներ, որ նորից հաջողվելու է կրկնել 1993-94 թթ. հաղթարշավը, ուստի նոյեմբերի 10-ին ձևավորված իրողությունների հետ հաշտվելը գրեթե անհնարին էր: Տարբեր սոցիալական ցանցերի դիտարկումը, ինչը հանրային տրամադրությունների մասին պատկերացում կազմելու արդյունավետ եղանակներից մեկն է, հանգեցնում է մի ցավալի եզրակացության. հասարակության զայրույթի թիրախում սկսում է հայտնվել բանակը, և որոշ ուժեր ջանքեր չեն խնայում այդ գործընթացն ուղորդելու կամ արագացնելու համար:
Սեպտեմբերի 27-ից նեյեմբերի 9-ը տևած մարտական գործողություններն, անկասկած, համակողմանիորեն վերլուծվելու են, սակայն նախքան այդ ռազմագիտական մանրակրկիտ աշխատանքն անհրաժեշտ է հետհայաց նետել անցած ամիսներին հասկանալու համար՝ կարո՞ղ էր բանակն անել ավելին, քան կատարել է:
Հակառակորդը մանրակրկիտ կերպով նախապատրաստվել էր պատերազմին: 44-օրյա մարտական գործողությունները նրա երկարաժամկետ ծրագրի եզրափակիչ փուլն էին: Առաջիկա պատերազմին նախապատրաստվելն իրականացվել էր մի քանի փոխլրացնող ուղղություններով
. ստեղծելով բանակցային գործընթացին ներգրավվածության տպավորություն՝ Ադրբեջանի ռազմաքաղաքական ղեկավարությունը հետևողականորեն վիժեցրել է որևէ առարկայական պայմանավորվածության ձեռքբերումը՝ պատերազմի նախապատրաստվելու համար ժամանակ շահելու նպատակով,
. ստեղծելով տարածաշրջանում երկարատև խաղաղության հաստատման կողմնակիցը լինելու տպավորություն՝ Ադրբեջանի ռազմաքաղաքական ղեկավարությունը որևէ միջոց չի խնայել ադրբեջանական ժողովրդին ամենից վայրագ հայատացյություն ներարկելու համար,
. վերլուծելով արցախյան պատերազմի փորձը՝ հակառակորդն իրականացրել է սպառազինության և ռազմական տեխնիկայի մեծածավալ գնումներ՝ ինչ-որ պահի կարողանալով հասնել որակական առավելության հարվածային ԱԹՍ-ների և գերճշգրիտ զինատեսակների ոլորտում,
. վերլուծելով արցախյան պատերազմի փորձը՝ հակառակորդը ձևավորել է բարդ անտառալեռնային տեղանքում մարտ վարելու ունակ ստվարաթիվ հատուկ նշանակության ուժեր և դրանք մարզել վերջին 7-8 տարում առաջնագծում անընդհատ իրականացված դիվերսիոն ներթափանցման փորձերի ընթացքում,
. Ադրբեջանին հաջողվել է ձևավորել հակահայկական առանցք այնպիսի պետությունների ընդգրկմամբ ինչպիսին են Թուրքիան, Պակիստանը, Իսրայելը, ինչպես նաև՝ տարաբնույթ ահաբեկչական կազմավորումները,
2016 թ. ապրիլյան քառօրյան ապագա պատերազմի գլխավոր փորձն էր: Չկարողանալով հասնել առաջադրված խնդրի ամբողջ ծավալով կատարմանը՝ Ադրբեջանին որոշակի չափով հաջողվեց բացահայտել մեր պաշտպանության կազմակերպման ուժեղ և խոցելի կողմերը: Պատահական չէ, որ 2020 թ. մարտական գործողությունների ամբողջ ընթացքում ադրբեջանական հարվածային ԱԹՍ-ները բառացիորեն իրականացնում էին հրետանային հաշվարկների, ՀՕՊ միջոցների ու ղեկավարման կետերի որս:
Բազմաթիվ օտարերկրյա փորձագետներ համակարծիք են՝ 2020 թ. աշնանային ռազմագործողության պլանը մշակվել է Թուրքիայի կամ Իսրայելի գլխավոր շտաբում: Թերևս այդ տեսակետի անուղղակի ապացույց կարելի է համարել Ադրբեջանի ՊՆ Զ. Հասանովի և ԳՇՊ Ն. Սադիկովի տարօրինակ լռությունն ամբողջ ռազմագործողության ընթացքում:
Նախապատերազմական շրջանում թուրք-ադրբեջանական համատեղ զորավարժությունների ընթացքում, ըստ հետախուզական հանրությանը մոտ կանգնած ռուսական աղբյուրների, իրականացվել է 600 զինծառայող ընդգրկող թուրքական զորախմբի և Մերձավոր Արևելքում հավաքագրված հազարավոր վարձկանների փոխադրումը պատերազմական գործողությունների թատերաբեմ: Մշակվել էին թուրք բարձրաստիճան զինվորականների կողմից ադրբեջանական բանակի ուղղակի կառավարման և փոխգործակցության կազմակերպման հարցերը, թուրքական արբանյակների, իսրայելական և թուրքական ԱԹՍ-ների ընդգրկմամբ սկսել էր իրականացվել մեր առաջնագծի և պաշտպանության խորքի ինտենսիվ հետախուզություն:
Մարտական գործողությունները մեկնարկեցին ՊԲ զորամասերի ՄՏՎ-ներին, ղեկավարման կետերին, կենսական նշանակություն ունեցող ենթակառուցվածքի տարրերին հասցված միաժամանակյա հարվածներով: Ադրբեջանական ցանցահեններին հաջողվեց հասանելիություն ստանալ «Ղարաբաղ Տելեկոմի» սերվերներին և պատերազմի առաջին օրերին խափանել բջջային կապն ու համացանցը: Սակայն ընդհանուր առմամբ գործողություններն ամենևին էլ չեն զարգացել հակառակորդի նախագծած սցենարին համահունչ, մանավորապես՝
. չի հաջողվել շարքից հանել բանակի կապի համակարգը, մինչ մարտական գործողությունների ավարտը ՊԲ ստորաբաժանումները եղել են լիովին կառավարելի և խնդիրներ են իրականացրել հրամանատարության միասնական մտահղացման շրջանակներում,
. չի հաջողվել շարքից հանել տեխնիկական հետախուզության և տեսադիտարկման համակարգերը: ՊԲ-ն ստիպված չի եղել կռվել կուրորեն,
. չնայած ղեկավարման կետերին հասցված հարվածներին՝ բանակը գլխատել չի հաջողվել, բանակի բարձրագույն հրամանատարությունը, թեև կրել է ցավալի կորուստներ, վստահորեն իրականացրել է ենթակա միավորումների և զորամասերի մարտական կառավարումը,
Հարվածային ԱԹՍ-ների ու հթիռահրետանային զանգվածային հարվածներից հետո ադրբեջանական բանակն ու նրա կազմում մարտնչող ահաբեկչական խմբավորումներն անցել են լայնածավալ գրոհի ռազմաճակատի ամբողջ երկարությամբ: Այստեղ հարձակման անցած հրոսակախմբին անակնկալ են մատուցել առաջնագծում կանգնած հայ սպաներն ու զինվորները: Ադրբեջանի հարձակողական ռազմագործողության ժամանակացույցը սկզբից ևեթ ձախողվել է. ըստ թուրք-ադրբեջանական միացյալ հրամանատարոթյան հաշվարկների մարտական գործողությունների յոթերորդ օրն ադրբեջանական բանակը Քարվաճառի օպերացիոն ուղղությամբ պետք է դուրս եկած լիներ Հայաստանի Հանրապետության սահման, սակայն աննախադեպ խտության կրակային ազդեցության պայմաններում հայ մարտիկների ցուցաբերած համառ դիմադրությունը ստիպել է առաջխաղացման յուրաքանչյուր մետրի դիմաց վճարել անչափ ծանր գին: Ըդհանուր առմամբ Արցախի Հանրապետության հյուսիսայի և կենտրոնական օպերացիոն ուղղություններում հակառակորդն ունեցել է սահմանափակ հաջողություն:
Գաղտնիք չէ, որ Շուշիի անկմանը հանգեցրած իրադարձությունների մեկնակետը եղել է Հադրութը: Հայկական միջնադարի շնչով հագեցած այդ պատմական բնակավայրի անկման ռազմական պատճառների վերլուծությունը դեռ պետք է կատարվի, սակայն արդեն հիմա ակնհայտ է, որ դրանց շարքում ոչ վերջին տեղն ուներ ադրբեջանական բանակի առջևից քայլող խուճապը: Չստուգված լուրերի ակնթարթային տարածումը, «ականատեսների»՝ իրականության հետ որևէ կապ չունեցող «վկայությունները», հարվածային ԱԹՍ-ների և խոշոր տրամաչափի հրթիռահրետանային համակարգերի զանգվածային կիրառման, հատուկ նշանակության ստորաբաժանումների՝ հայկական թիկունք ներթափանցման հոգեբանական ազդեցությունը հայկական կողմի անհաջողությունների հիմնական պատճառների թվում են:
Որակապես տարբեր է եղել նաև ՊԲ ստորաբաժանումների և այլ ուժային կառույցների, կամավորական ջոկատների վարած պատերազմը: Ամենևին չնսեմացնելով մեր զինակից եղբայրների հերոսականությունն ու մեծ ավանդը՝ այնուամենայնիվ պետք է ընդունել, որ նրանց կարգապահության՝ բանակային չափանիշներին ոչ միշտ համապատասխանող աստիճանը, անհարկի ինքնուրույնությունը, ընթացող մարտական գործողությունների ժամկետների, ձևերի և նպատակների վերաբերյալ երբեմն յուրօրինակ պատկերացումները միշտ չէ, որ նպաստել են ռազմաճակատի գծի կայունության պահպանմանը:
Սակայն մեր անհաջողության հիմնական պատճառն այլ է. գաղտնիք չէ, որ պատերազմն առաջին հերթին տնտեսությունների մրցակցություն է: Պատերազմը հրեշ է, որն ամեն ակնթարթ խժռում է հսկայական քանակությամբ նյութական միջոցներ: Զինծառայողների հերոսականությունը, մարտական գործողությունների հանճարեղ ղեկավարումը գործոններն են, որոնց հաշվին կարելի է որոշակի ժամանակահատվածում չեզոքացնել հակառակորդի բացարձակ տնտեսական առավելության ազդեցությունը, սակայն ավելի երկարաժամկետ հեռանկարում ՀՆԱ ցուցանիշն ավելի կարևոր է, քան տվյալ պահին մարտադաշտում գտնվող հրանոթների թիվը:
Հայկական կողմի ամրության պաշարը միանգամայն բավարար էր Ադրբեջանին հաղթելու համար: Սակայն այս պատերազմում մեր հակառակորդն Ադրբեջանը չէր. մենք պատերազմել ենք Թուրքիայի, Պակիստանի և միջազգային ահաբեկչության միացյալ ուժերի դեմ, որոնց անվերապահ ռազմատեխնիկական աջակցություն էին ցուցաբերում Իսրայելը և Ուկրաինան:
Անգամ այդ անչափ ծանր պայմաններում հայոց բանակին հաջողվել է հերոսական դիմարությամբ հակառակորդին հասցնել այնպիսի մեծաթիվ, անընդունելի կորուստներ, որ նա համաձայնել է մեզ համար ցավոտ հրադադարին: Կարելի է վստահ լինել, եթե հայոց բանակը չկարողանար կատարել իր խնդիրը, Ադրբեջանի համար պատերազմի ընդունելի վերջակետ էր դառնալու միմիայն Արցախի լիակատար հայաթափումը: