Հարավային Կովկասում կոմունիկացիաների հարցը պետք է լուծել համալիր՝ հաշվի առնելով նաև աբխազական երկաթուղու և Գյումրի-Կարս երկաթուղու բացումը. Թավադյան
2020 թվականն իր շտկումներն է մտցրել ԵԱՏՄ անդամ երկրների միջև ապրանքաշրջանառության մեջ։ Ինչպես այլ երկրներում, Հայաստանում 2020թ. նույնպես նվազել են ապրանքաշրջանառության տեմպերը։ 2020թ. համախառն արտահանումը նվազել է 3.9% - ով (2649 մլն-ից մինչև 2544 մլն դոլար) ։ ԵԱՏՄ երկրներ արտահանման նվազումը կազմել է 8.3%: 2019թ. - ին Հայաստանի արտահանումն աճել է 9.8% - ով, իսկ ԵԱՏՄ երկրներ ՝ 11.7% - ով։ 2020թ. - ին արձանագրվել է Հայաստանից Բելառուս և Ղազախստան արտահանման աճ ՝ համապատասխանաբար 18.7 և 19.3% - ով: Երկարատև և կայուն աճից հետո դեպի Ռուսաստան արտահանումը պանդեմիայի պայմաններում կրճատվել է 9.0% - ով։ Այս մասին Եվրասիական փորձագիտական ակումբի կողմից կազմակերպված "Հայաստանի տնտեսությունը 2020 թվականին ԵԱՏՄ - ին երկրի անդամակցության համատեքստում և Հարավային Կովկասի տարածաշրջանում հաղորդակցության աշխատանքի վերսկսման հեռանկարները" թեմայով Երևան-Մոսկվա հեռուստակամուրջի ժամանակ հայտնեց տնտեսական գիտությունների դոկտոր, Տնտեսական հետազոտությունների կենտրոնի ղեկավար Աշոտ Թավադյանը:
Նրա խոսքով ՝ 2020թ. ընթացքում գունավոր մետաղների հանքանյութի արտահանումն աճել է 12.3% - ով ։ Գունավոր մետաղների արտահանումը կազմել է ընդհանուր արտահանման 29.3% - ը ՝ նախորդ տարվա հիմնական հոդվածներից 25.1% - ի համեմատ, թանկարժեք և կիսաթանկարժեք քարերի արտահանումը նվազել է 11.8% - ով, ծխախոտի արտահանումը ՝ 12.3% - ով, ալկոհոլային և ոչ ալկոհոլային արտադրանքի արտահանումը ՝ 18.2% - ով: Այդ ապրանքների արտահանման ընդհանուր ծավալը 2019թ. կազմել է 37.7%, իսկ 2020-ին այն նվազել է մինչև 33.8% ։ Արդեն երկրորդ տարին է ՝ նվազում է թեթև արդյունաբերության արտադրանքի արտահանումը, որի տեսակարար կշիռը 2018-ին հասել էր 211 մլն դոլարի, իսկ 2020թ. այդ ցուցանիշը նվազել է ամբողջ արտահանման 5.2% - ի չափով ՝ հասնելով 131 մլն դոլարի: Վերածնված թեթև արդյունաբերությունը Հայաստանի տնտեսական աճի ապահովման համար լոկոմոտիվ դառնալու ներուժ ուներ։ Նախատեսվում է տեքստիլ և տրիկոտաժի արտադրանքի արտահանման վերականգնման աճ: Հայաստանի համար առաջնահերթություններից մեկը պետք է լինի թեթև արդյունաբերության ամրապնդումն ու աճի ապահովումը։ Սա կարեւոր է, քանի որ ապահովում է զբաղվածության զգալի աճ. աճել է սննդամթերքի արտահանումը ՝ 84.7% - ով, բանջարեղենի արտահանումը ՝ 19.4% - ով, բանջարեղենի վերամշակումից հետո ստացվելիք արտադրանքը՝ 28.0% - ով, կաթնամթերքի և ձվի արտահանումը ՝ 47.3% - ով:
Հայաստանի ներմուծման մասով գրեթե նույն դինամիկան կա ։ 2020թ. ներմուծումը կրճատվել է 17.7% - ով (5538 մլն-ից մինչև 4559 մլն դոլար)։ ԵԱՏՄ երկրներից Հայաստան ներմուծման աճ գրեթե չի գրանցվել։ Նշենք, որ 2019թ. - ին ներմուծման աճ է գրանցվել 11.3% - ով, իսկ ԵՏՄ-ից ՝ 18.5% - ով: 2020թ. աճել է ներկրումը Բելառուսից և Ղազախստանից համապատասխանաբար 18.0% և 110.9% - ով: Ռուսաստանից ներկրումը կրճատվել է 0.7% - ով ։ Հայաստանի ներմուծման հիմնական հոդվածը վառելիքն է, որը 2020թ. կրճատվել է 6.3% – ով ՝ կազմելով 717 մլն դոլար ։ Հիմնականում ներմուծման բոլոր հոդվածները 2020թ. նվազման միտում ունեին։ Ազդել է կորոնովիրուսի պանդեմիան, ռազմական դրությունը և պատերազմից հետո հայկական արժույթի կտրուկ էժանացումը ։
Սակայն, փորձագետի կարծիքով, կանխատեսվում է արտահանման, ինչպես նաև ներմուծման վերականգնման աճ ՝ սկսած 2021թ. երկրորդ կեսից։
«Հետաքրքիր է այն փաստը, որ եթե 2017-ի սկզբին Ռուսաստան արտահանման կազմում գերակշռում էին ալկոհոլային և ոչ ալկոհոլային խմիչքները, ապա արդեն 2018-ին, իսկ այնուհետև 2019-ին արտահանումն ավելի դիվերսիֆիկացվել է և դա ունի շարունակական բնույթ, ինչը ևս ցույց է տալիս ԵԱՏՄ շուկայի կարևորությունը Հայաստանի համար ։ Պետք է օգտագործել ԵԱՏՄ բոլոր հնարավորությունները պատրաստի արտադրանքի արտահանման հետագա աճի համար դեպի Ռուսաստան, ինչպես նաև ԵԱՏՄ այլ երկրներ», - նշել է Թավադյանը ։
Նրա խոսքով, ընդհանուր առմամբ, Հայաստանը համաճարակի եւ ռազմական դրության պայմաններում համեմատաբար լավ հակազդեցություն ցուցաբերեց ազգային արժույթի տատանումներին: ԱՄՆ դոլարի նկատմամբ արտարժույթի փոխարժեքն արժեզրկվել է մոտ 8 տոկոսով։ Սակայն Հայաստանում դրված է բացասական առևտրային հաշվեկշռի վիճակի էական բարելավման, ՀՆԱ-ի նկատմամբ արտահանման հարաբերակցության աճի ապահովման, արտահանման հետագա դիվերսիֆիկացիայի, պատրաստի արտադրանքի արտադրության խթանման խնդիրը։ ԵՏՄ շրջանակներում այդ խնդիրները լուծելու զգալի ներուժ կա, ինչը, իհարկե, կբարձրացնի Հայաստանի տնտեսության մրցունակությունը։
Համաճարակի և հետպատերազմյան իրավիճակի պայմաններում հատկապես կարևոր նշանակություն ունի Հայաստանի ապրանքաշրջանառության աճի համար Միության շրջանակներում ապրանքների, ծառայությունների, կապիտալի և աշխատանքային ռեսուրսների միասնական շուկայի լիարժեք ձևավորումը։ Ազատության բոլոր չորս պարամետրերը ՝ ապրանքների, ծառայությունների, կապիտալի և աշխատանքային ռեսուրսների շարժը, պետք է գործեն առանց բացառումների։
ԵԱՏՄ ներուժի բարձրացման համար բավական արդիական է մնում կոոպերացիայի և առաջին հերթին ԵԱՏՄ երկրների ռազմավարական օբյեկտների արդիականացման ճանապարհային քարտեզի մշակումը ՝ հաշվի առնելով ՌԴ «արդյունաբերական քաղաքականության մասին» օրենքը և ԵԱՏՄ մասին պայմանագրի 4-րդ հոդվածը:
Հայաստանի համար առանձնակի կարեւորություն է ձեռք բերում Եվրասիական տնտեսական բարձրագույն խորհրդի որոշումը ԵԱՏՄ արդյունաբերական քաղաքականության խորհրդի ստեղծման մասին, որի նպատակն է ԵԱՏՄ երկրների արդյունաբերական քաղաքականության համաձայնեցումը եւ ԵԱՏՄ արդյունաբերական համալիրի զարգացման ռազմավարությունների, ուղղությունների եւ հեռանկարների վերաբերյալ առաջարկությունների պատրաստումը: Հայաստանը բոլոր հնարավորություններն ունի ԵԱՏՄ երկրների հետ համատեղ ձեռնարկություններ ստեղծելու համար։ Դրան կնպաստի հանքային մթերքների գների հավասարեցումը, Իրանի հետ ազատ առևտրի համաձայնագրի ստորագրումը և ՀՀ տնտեսության ապրանքաշրջանառության աճին ուղղակիորեն նպաստող ռիսկ չունեցող հաղորդակցությունների բացումը։ Համագործակցության հեռանկարներ կան պաշտպանական արդյունաբերության, էներգետիկայի, մետալուրգիական արդյունաբերության, մեքենաշինության, էլեկտրատեխնիկայի և սարքաշինության, շինանյութերի արտադրության, քիմիական արդյունաբերության, թեթև արդյունաբերության, գյուղատնտեսության և սննդի արդյունաբերության, դեղերի արտադրության, զբոսաշրջության զարգացման ոլորտներում:
ԵԱՏՄ երկրների միջև ապրանքաշրջանառության աճի և կոոպերացիայի ամրապնդման համար անհրաժեշտ է գնաճի մասին ԵԱՏՄ մասին պայմանագրի 63-րդ հոդվածի հստակ կատարում և պայմանագրում գնաճի մակարդակների միջև մինչև 3 տոկոսային կետի տարբերության փուլային նվազում: Նպատակահարմար է ԵԱՏՄ երկրներում անցնել էներգետիկ ռեսուրսների առևտրի ռուբլով հաշվարկների։ ԵԱՏՄ անդամ պետությունների միջև ապրանքաշրջանառության աճի համար համաձայնեցված արժութային քաղաքականություն վարելու առանցքային անհրաժեշտություն կա ՝ ԵԱՏՄ մասին պայմանագրի 64-րդ հոդվածում նշելով ազգային արժույթների փոխարժեքի հնարավոր տատանումը (ոչ ավելի, քան 3%):
«Անհրաժեշտ է նշել հետեւյալ գործոնը. ազգային արժույթով փոխհաշվարկները գործնականում չընդլայնելու, կոնկրետ էներգետիկ ռեսուրսների փոխհաշվարկներում Ռուսական ռուբլին չկիրառելու դեպքում ԵԱՏՄ երկրների կենտրոնական բանկերը հստակ խթան չեն ունենա ԵԱՏՄ-ի մասին պայմանագրի պահանջները հստակ կատարելու, ինչպես նաեւ համապատասխան նորմատիվների եւ փաստաթղթերի համաձայնեցման եւ ընդունման համար: Առանց ազգային արժույթով փոխհաշվարկների անցնելու ՝ հատկապես էներգառեսուրսների մասով հնարավոր չէ լուծել ԵԱՏՄ - ում էներգառեսուրսների ազատականացման եւ գների համակարգման կարեւոր խնդիրը», - ընդգծել է Թավադյանը:
Ապրանքաշրջանառության աճի համար անհրաժեշտ է բարձրացնել նաեւ երկրների միջեւ տնտեսական հարաբերություններում թափանցիկության մակարդակը։ Դրա համար պետք է հստակեցնել ԵՏՄ մասին պայմանագրի 69-րդ հոդվածը։ Դրան կնպաստի նաև ԵԱՏՄ երկրների միջև տնտեսական հարաբերությունների թվայնացումը։
ԵԱՏՄ անդամ պետությունների գիտական հետազոտությունների միջպետական հիմնադրամի ստեղծումը թույլ կտա ապահովել հիմնարար և կիրառական առաջնահերթ հետազոտությունների, միջպետական նշանակության նորարարական և վենչուրային նախագծերի մշակումների համապատասխան ֆինանսավորումը, թվային տնտեսության խնդիրների լուծումը:
Նրա խոսքով ՝ համատեղ հետազոտությունների արդյունավետությունը զգալի բարձրացնելու համար անհրաժեշտ է գիտական հետազոտությունների միջպետական հիմնադրամ ստեղծել ՝ ելնելով ԵԱՏՄ ընդունված հռչակագրից։
ԵԱՏՄ-ում հանքային ապրանքների գների հավասարեցումը և արտահանման տուրքի վերացումը ինտեգրման ժամանակ ակնհայտորեն կնպաստեն ՀՆԱ-ի և արտահանման աճին։ Էժան էներգակիրներին, առաջին հերթին բնական գազին հասանելիությունը կնպաստի համեմատաբար փոքր տնտեսություն ունեցող ԵԱՏՄ անդամ պետությանը ՝ ավելի սեղմ ժամկետներում իրացնել աճի ներուժը։
Միության տնտեսության արդիականացումը, կոոպերացիան և մրցունակության բարձրացումը առանցքային գործոններ են ԵԱՏՄ անդամ պետությունների արտադրանքի արտահանման աճի համար: Այս երեք գործոնները, հաշվի առնելով կուտակային ազդեցությունը, ոչ միայն ուղղակիորեն կնպաստեն ՀՆԱ-ի, արտահանման աճին, այլեւ էապես կբարձրացնեն բնակչության զբաղվածության մակարդակը: Հզորությունների օպտիմալ բեռնմանը պետք է նպաստի արտադրանքի ազատ մուտքը ԵԱՏՄ ընդհանուր շուկա։ Բացվում է նաև ԵԱՏՄ ողջ տարածքում պետական գնումների մրցույթներին ընկերությունների մասնակցության հնարավորությունը:
ԵԱՏՄ-ին ինտեգրվելու դեպքում էապես մեծանում է միության անդամ պետության տրանսպորտային և տարանցիկ ներուժը։ ԵԱՏՄ բոլոր երկրները շահագրգռված են երկաթուղային և ավտոմոբիլային տրանսպորտային միջանցքների, ինչպես նաև էլեկտրացանցերի զարգացմամբ բոլոր առևտրատնտեսական ուղղություններով:
Խիստ անհրաժեշտ է Հարավային Կովկասում հաղորդակցային խնդիրների լուծման ուղղությամբ ԵԱՏՄ բոլոր անդամ պետությունների աշխատանքի ակտիվացումը, ինչն, ըստ էության, բխում է այդ ուղղությամբ Ռուսաստանի Դաշնության նախագահ Վ.Վ. Պուտինի նախաձեռնությունից: Այստեղ համակարգային մոտեցում է անհրաժեշտ։
«Այստեղ առանցքային նշանակություն ունի առանց բացառումների Ռուսաստանի և Ադրբեջանի նախագահների և Հայաստանի վարչապետի հայտարարության լիարժեք կատարումը։ Կողմերից մեկի ձգտումը չկատարել հայտարարության 7-րդ, 8-րդ կետերը եւ 9-րդ կետի կատարման փորձը միայն երկրներից մեկի շահերից ելնելով թույլ չի տա բացել տրանսպորտային հաղորդակցությունները: 9-րդ կետում հստակ նշված է ՝ «տարածաշրջանում բացվում են բոլոր տնտեսական եւ տրանսպորտային կապերը», սակայն փաստացի արձանագրվում է հակառակ գործընթացը։ Համաձայնագրի ստորագրումից հետո փակվել է Վարդենիսի եւ Մարդակերտի միջեւ ճանապարհը։ Դա, իհարկե, վտանգ է ներկայացնում տվյալ հայտարարության լիարժեք կատարման համար։ Իրականում տնտեսական առումով առավել ձեռնտու է Իջևան-Ղազախ ճանապարհի ապաշրջափակումը, ինչը Հայաստանը ուղղակիորեն կկապի Ռուսաստանի հետ։ Այս տարբերակները ժամանակի եւ ծախսերի առումով առավել շահավետ են: Տնտեսապես նպատակահարմար է նաև Երասխից Սադարակ (Նախիջևանի Ինքնավար Հանրապետություն) երկաթուղու վերականգնումը։ Ընդհանուր առմամբ կարծում ենք, որ Հարավային Կովկասում կոմունիկացիաների հարցը պետք է լուծել համալիր ՝ հաշվի առնելով նաեւ աբխազական երկաթուղու եւ Գյումրի-Կարս երկաթուղու բացումը։ Հաշվի առնելով, որ Թուրքիան ակտիվորեն ընդլայնվում է դեպի Անդրկովկաս, ապա դա, իհարկե, նրա վրա է դնում նաեւ տրանսպորտային խնդիրների լուծման որոշակի պատասխանատվություն։ ԵԱՏՄ բոլոր անդամներին պետք է հաշվի առնեն այդ գործոնը»,- հայտարարել է փորձագետը։
Նա ընդգծել է, որ անհրաժեշտ է ակտիվացնել ԵԱՏՄ բոլոր անդամ պետությունների աշխատանքը Վրաստանի տարածքով դեպի Հայաստան երկաթուղու խնդիրների լուծման ուղղությամբ: Հաշվի առնելով, որ Ղազախստանն ու Բելառուսը բավական դրական հարաբերություններ ունեն ինչպես Վրաստանի, այնպես էլ Ռուսաստանի հետ, նպատակահարմար է այդ երկրների ջանքերը այդ գործընթացում։ Վրաստանի տարածքով դեպի Հայաստան երկաթգծի վերաբացումը թույլ կտա զգալիորեն ավելացնել ԵԱՏՄ ապրանքաշրջանառությունը ոչ միայն Վրաստան և Հայաստան, այլ նաև Իրան։ Վրաստանի հետ ԵԱՏՄ արտաքին առևտրային ռազմավարության մշակման ժամանակ անհրաժեշտ է հաշվի առնել այդ հեռանկարը։
Հաշվի առնելով տարածաշրջանի մարտահրավերները, ընդգծել է նա, ԵԱՏՄ երկրների անվտանգության առանցքային երաշխիքը Եվրասիական տնտեսական և ռազմաքաղաքական ինտեգրումն է: Ակնհայտ է, որ ինտեգրացիոն գործընթացները և ռազմաքաղաքական համագործակցությունը սերտորեն փոխկապակցված են։ Առանց միության անդամների տնտեսության արդիականացման և հատկապես կոոպերացիայի անհնար է նաև տնտեսական զարգացում ապահովել ռազմաարդյունաբերական համալիրի հաշվին։ «Նշենք, որ ռազմարդյունաբերական համալիրը ոչ միայն ԵԱՏՄ անդամ պետությունների տնտեսական հիմքն է, այլև Հավաքական անվտանգության պայմանագրի հիմքն է: Այն նաև կարևոր դեր է խաղում բնակչության զբաղվածության աճի առումով, առաջին հերթին այն երկրներում, որտեղ գործազրկության մակարդակը բարձր է։ Ընդհանուր առմամբ ռազմարդյունաբերական համալիրն ուղղակիորեն նպաստում է նաեւ երկրի տնտեսական անվտանգության ամրապնդմանը»,- նկատել է Թավադյանը։
Նրա խոսքով ՝ ԵԱՏՄ-ն իրական հնարավորություններ է ստեղծում երկրի տնտեսական զարգացման համար ՝ ուղղված նրա տնտեսական դիրքերի ամրապնդմանը և բնակչության կենսամակարդակի բարձրացմանը: Այդ հնարավորությունները թույլ կտան ապահովել միության անդամ պետությունների էական տնտեսական և քաղաքական զարգացումը, ինչպես նաև զգալիորեն կավելացնեն նրանց ներուժը կոնկրետ տնտեսական, ինչպես նաև արտաքին քաղաքական խնդիրների լուծման գործում։ Այդ հարցերի լուծումը կախված է ԵԱՏՄ երկրների տնտեսական, սոցիալական, ռազմական, քաղաքականության արդյունավետ համաձայնեցումից։
«Այդ հնարավորությունների արդյունավետ իրականացման համար անհրաժեշտ է, հաշվի առնելով ներկա իրողությունները, ճշգրտել տնտեսական քաղաքականության առաջնահերթությունները, հստակ սահմանել և համաձայնեցնել դրա նպատակները, ձևակերպել ԵԱՏՄ երկրների համար տնտեսության զարգացման նոր մոդել և կանխատեսել ակնկալվող արդյունքները։ Դա թույլ կտա ձևավորել ճգնաժամային երևույթներին հակազդելու հուսալի համակարգ և ապահովել ԵԱՏՄ բոլոր երկրների կայուն տնտեսական աճը ՝ հենվելով մարդկային և նորարարական կապիտալի վրա։ Դա անհրաժեշտ է Ռուսաստանին եւ հատկապես ԵԱՏՄ մյուս անդամներին, քանի որ փոքր տնտեսությամբ երկրները, ինչպես ցույց է տալիս նաեւ համաշխարհային փորձը, սովորաբար չեն կարող արժանի տեղ զբաղեցնել Ժամանակակից ինդուստրացման ոլորտում ՝ առանց տարողունակ շուկայի, համաձայնեցված տնտեսական քաղաքականության եւ ֆինանսական ու ռեսուրսային ներուժի ավելացման», - ամփոփել է Թավադյանը: