Փոքրաքանակ բանակներ` դրանց մոդելները. Ռազմարվեստի դասեր Արծրուն Հովհաննիսյանից
Շարունակում ենք ներկայացնել Արծրուն Հովհաննիսյանի աշխատությունների շարքը ռազմարվեստի և պատերազմների մասին։
Մաս II
Փոքրաքանակ ու արագագործ բանակների ընդհանուր դասակարգման մեջ են նաև այսպես կոչված ոչ դասական բանակները, որոնց երբեմն անվանում են պարտիզանական, ահաբեկչական, անկանոն զինված խմբավորումներ և այլն: Միգուցե դրանք այդ մոդելի ծայրահեղ, երբեմն ծայրաստիճան աղավաղված տարատեսակն են, սակայն մեր խորին համոզմամբ այս դաշտում են, այս դասակարգման մեջ են: Նմանօրինակ խմբերի գործողությունները, որոնք երբեմն չափազանց դաժան են, դասական կանոններին չեն համապատասխանում, իրականում հենց կարևորագույն երեք գործոններից առաջինի, մասամբ էլ՝ երկրորդի դրսևորումն են: Հաճախ երկրորդ և երրորդ գործոնների բացակայությամբ է պայմանավորված, որ դրանք այդքան ծայրահեղ են: Տարբեր վայրի ցեղերը և փոքրաթիվ ուժերը ասպատակությունների ժամանակ կամ ինքնապաշտպանական կռիվներ վարելիս գործում էին անկանոն, ոչ դասական մարտավարությամբ ու ձևերով, քանի որ նախ երրորդ գործոնի՝ միջոցների խնդիր ունեին, չէին կարող ճակատային մոդելով հանդես գալ, սակայն միևնույն ժամանակ մարտիկների բարձր ոգի ունեին:
Ձիու արագությունը մի քանի անգամ ավելացրեց զորաշարժերի ու գրոհների արդյունավետությունը, նետերը, աղեղները մի քանի անգամ մեծացրին հարվածի հեռահարությունը, իսկ մետաղական սուրը կտրուկ թուլացրեց պաշտպանական հիմնական բոլոր միջոցների արդյունավետությունը[1]: Հետագայում ջախջախման այդ մոդելը փայլուն կիրառեց Ալեքսանդր Մեծը, որը նաև համաշխարհային ռազմարվեստում առաջինը ներդրեց համազորային մարտի նախամոդելը: Զորատեսակների ճիշտ համագործակցությամբ այն հավասարը չուներ, և երկար ժամանակ՝ անգամ իրենից հետո, որևէ մեկը դա չկարողացավ անել: Դա ավանդական այրուձին հունական փաղանգներին միացնելու առաջին փորձն էր: Նման իդեալական մակարդակի հետագայում չկարողացավ հասնել նույնիսկ հռոմեական բանակը, քանի որ այն ստեղծվեց և մինչև վերջ մնաց իր դասական տեսքով՝որպես հետևակային բանակ:
Մեթոդական գործողությունների առումով, այսինքն՝ հյուծման ռազմավարությամբ կռվող բանակներից աշխարհում մեծ անուն է թողել հատկապես հռոմեական բանակը:
Պատերազմները փուլային հերթագայում ունեն. հյուծման պատերազմների դարաշրջաններին հաջորդել են կայծակնային պատերազմների դարաշրջանները և հակառակը: Նույն ժամանակ դասական մեծ ու հյուծման մոդելի բանակներին հաջողությամբ հակադարձում են անկանոն բանակները, զինված խմբերը և հաճախ պարտության են մատնում[2]: Սա ռազմական մտքի մշտական պայքարի արդյունքն է: Սակայն Սուն Ցզին ասում էր, որ պատերազմները չեն սիրում ձգձգում. դրանք հյուծում են զինվորներին ու ժողովուրդներին: Այս միտքը լավ են սերտել նաև շտաբները, որոնք սովորաբար կարճ պատերազմներ են պլանավորում:
Բանակների կառուցվածքը, մարտավարությունը, պատրաստությունը, ապահովման բազում հանգամանքներ և այլն ենթարկվում են այս երկու մոդելին. մեկը՝ փոքր ուժերով արագաշարժ գործողություններ, մյուսը՝ մեծ ուժերով դանդաղ գործողություններ, այսինքն՝ ջախջախման կամ հյուծման պատերազմ: Փորձը ցույց է տալիս, որ առաջինները, եթե ծայրահեղ դրսևորման մեջ չեն[3], ապա երկրորդին ոչ միայն չեն զիջում, այլև գերազանցում են մինչև 5-6 անգամ ուժերի հարաբերակցության դեպքում: Հաճախ չափերով փոքր, բայց բարձր պատրաստությամբ բանակները այդ հարաբերակցությամբ հարձակվում և հաղթում են քանակական գործոնով բանակներին: 5-6 անգամից ավելի հարաբերակցության դեպքում նույնիսկ դա որոշիչ չի լինում, մինչև 8-10 անգամ՝ եթե պատերազմը երկար չի տևում:
Երկար տևելու դեպքում այն կարող է ստանալ ծայրահեղ դրսևորում, որը հաճախ անվանում են պարտիզանական կամ անկանոն մարտական գործողություններ: Դրանք, ինչպես նշեցինք, որպես կանոն ռեսուրսների և/կամ պատրաստության պակասի հետևանք են:
Ռազմարվեստի առաջին երկու մակարդակներում քանակական գործոնին հիմնվելը երկարաժամկետ հատվածում կարող է հաղթանակ ապահովել, սակայն ռազմավարության մակարդակում, կամ ինչպես Լ. Հարթն էր ասում, մեծ ռազմավարության մակարդակում այդ մոտեցումը փակուղային է, այսինքն՝ միայն քանակը ինքնին որակի չի վերածվում այս մակարդակում: Եթե որակի որոշակի չափանիշների բարձրացումը առաջընթաց չունեցավ, ապա պարտությունն անխուսափելի է, հատկապես երբ մրցակիցը քանակի մեծ խնդիր չունի: Հարցն այստեղ նախևառաջ կառավարման որակն է, մշակույթը, որն էլ իր հերթին լինում է քանակական ու որակական: Ռուսական ռազմագիտական մտքի առաջատարներն ընդունում են, որ միայն քանակին հիմնվելու պատճառով նաև պարտվեցին Սառը պատերազմում, քանի որ նրանք կարծում էին, թե Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի (ԵՀՊ) հաղթանակը նույն ձևով կարող է նաև հաղթանակ ապահովել Սառը պատերազմում[4], այսինքն՝ տիպիկ օրինակ, որ գեներալները երբեմն նախորդ պատերազմներին են պատրաստվում և անհրաժեշտ չափի չեն ընկալում նոր պատերազմների բնույթը: Գեներալների՝ անցյալի պատերազմներին պատրաստվելու հարցը ռազմարվեստի մեջ առանցքային խնդիրներից է:
Ռազմագիտության մեջ հիմնական նորարարությունների հեղինակը դառնում են հաղթական կարճատև գործողություններ իրականացրած բանակները: Հարցը այն է, որ նման բանակները, մեծ տեղ տալով պատրաստությանը, գործի իմացությանը, որակին, մշտապես ստեղծագործ մտածելակերպով նորարարություններ են կատարում:
Լինում են համեմատաբար մեծաքանակ, սակայն արագագործ ու լավ կառավարվող բանակներ, օրինակ՝ Վերմախտը (մինչև 1943 թ.), ամերիկյան բանակը (1944-1945 թթ.) և հատկապես 1991 թ.-ից մինչ օրս: Սակայն դրանք միևնույն է հատկանիշների ընդհանրությամբ ավելի շատ կողմնորոշված են դեպի փոքրաքանակ ուժերի գործողություններ:
Մարտական գործողությունները, ըստ տևողության, պետք է բաժանել երեք խմբի՝ կարճատև (մինչև մի քանի շաբաթ, առավելագույնը՝ երեք ամիս), միջին տևողության (մինչև մեկ տարի), երկարատև (մեկ տարուց մինչև մի քանի տարի):
Մարտի, պատերազմի սկզբնական փուլում հաջողության են հասնում առավել պատրաստ, կատարյալ բանակները, հաջորդ փուլերում կարող են հաղթել վատ պատրաստված, սակայն մեծ միջոցներ ունեցող բանակները: Իրենց բնույթով բոլոր ԳՇ-ների պլաններն էլ ենթադրում են արագ ջախջախման, կայծակնային հաղթանակի գործողություններ, ուղղակի շատ քաղաքական ու ռազմական հանգամանքներ այդ գործողությունները դարձնում են երկարատև: Բացի դրանից՝ պլանը կարող է շատ լավը լինել, սակայն բանակի իրական ներուժը այդ պլանում սխալ գնահատված լինի: Ոչ մի զորավարի հիանալի պլան երկար կյանք չունի. բոլոր պատերազմների առաջին իսկ մեծ մարտերը քանդում են նախնական պլանները: Սակայն տաղանդավոր զորավարները մշտապես կարողանում են ճկուն որոշումներ կայացնել և պլանի փոփոխություններ իրականացնել: Մերօրյա պատերազմներում հատկապես հզոր բանակները նրանով են բացառիկ, որ կանխավ արդեն ունեն յուրաքանչյուր փոփոխության պլաններ:
Դա կրկին առաջ է բերում այն երեք գործոնից երկուսի առավելության հարցը, այսինքն՝ մարտական բարձր ոգին և պատրաստությունը իրավիճակի շեշտակի փոփոխությունների դեպքում իրենց մակարդակի առավելությունն զգացնել են տալիս: Իսկ մեծաքանակ ու դանդաղաշարժ բանակները պատրաստ են միայն իրենց ուզած սցենարով մարտական գործողություններին: Իհարկե, այստեղ կրկին ռազմավարական գործոններ են ասպարեզ գալիս: Եվ առհասարակ որևէ բան, այդ թվում նաև գաղափարական, ոգեղեն գործոնների նշանակությունը ևս երբեմն գերագնահատել պետք չէ, ինչպես օրինակ՝ Հիտլերը ԽՍՀՄ ներխուժելու պահին, չնայած բոլոր հորդորներին՝ արագ գրավել կենտրոնական ուղղությունը, պնդում էր, որ ռազմավարական կարևորություն ունի հենց Լենինգրադը՝ որպես բոլշևիզմի խորհրդանիշ: Հետո նա բազմիցս տատանվեց, չկողմնորոշվեց ռազմավարական ուղղության կարևորության հարցում և կորցրեց թանկարժեք ժամանակը: Այդ սխալը հետո շատ ծանր ազդեցություն ունեցավ գերմանական հրամանատարության վրա:
Ռազմավարությունը մարտավարությունից առաջինը տարանջատող ռազմական տեսաբան Դիտրիխ ֆոն Բյուլովը նշում էր. «Ես երեք անգամ կարող եմ ստորագրել այն, թեկուզ նոր կանոնի տակ, որ երբեք չարժի վարել պաշտպանողական պատերազմներ, այլ հարկավոր է անհապաղ անցնել հարձակողականի՝ գործելով հակառակորդի թևերում ու թիկունքում»[5]:
Ջախջախման, արագ պատերազմը որակյալ զորքերի նախևառաջ շարժունակ պատերազմն է: Ինչպես ցույց է տալիս ամերիկյան տեսաբանների ավելի քան 50-ամյա պատերազմների մանրակրկիտ վերլուծությունը, մարտում պարտության և հաղթանակի հիմնական գործոնները դասակարգվում[6] են հետևյալ կերպ՝
- շարժունակության գործոն՝ 67 %[7],
- կրակի հզորության գործոն՝ 12 %,
- օգնության գործոն՝ 12 %,
- մնացածը՝ այլ գործոններ:
Այսինքն՝ մարտում որոշիչ գործոնը խուսանավումն է, որը երկու այս գործոնների հետ արդեն հաղթանակ է ենթադրում: Տոկոսները վերաբերում են ինչպես հաղթանակի ապահովման, այնպես էլ պարտության պատճառներին:
Այս ամենը խիստ կապված է նաև պատերազմների սերնդային փոփոխության հետ: Երբեմն պատերազմների սերունդների փոփոխությունը նպաստում է այս կամ այն մոդելի զարգացմանը: Դա իրականացվում է ըստ տվյալ պետության տնտեսական, քաղաքական, սոցիոլոգիական, կրթական ու գիտական մակարդակի և տեխնիկական միջոցների:
Չնայած ռազմական տեսաբանները ձգտում են, որ տեխնիկական յուրաքանչյուր նոր միջոց, հետևաբար նաև նոր սերնդի պատերազմ օգտագործեն այնպես, որ այդ պատերազմը ավելի կարճ տևի, սակայն միշտ չէ, որ ստացվում է: Ցանկացած նորամուծություն զինվորականները սիրում են օգտագործել, որպեսզի պատերազմն արագ ավարտեն ու հաղթանակեն:
Պատերազմելու որակի ու հաջողության հասնելու հարցում չափազանց կարևոր են նաև լավ պլանավորումը և հստակ իրագործումը: Մենք ռազմագործողությունների պլանավորման և հստակ իրագործման, բոլոր զորատեսակների ու միավորումների ներդաշնակ, հստակ բաժանված դետալներով գործողություններն անվանում ենք «Սիմֆոնիա»: Սակայն պետք է հստակ հասկանալ, որ պլանները շատ արագ խախտվում են. հենց սկզբից կարող են ընթանալ մի քիչ այլ ուղղությամբ: Այդտեղ արդեն զորավարի և շտաբի աշխատանքի որակը երևում է այդ ծրագրերի հղկմամբ, դրանք արագ ու ճկուն նախնական պլանին, մտահղացմանը հարմարեցմամբ: Ես դա անվանում եմ «ՍԻՄՖՈՆԻԱՅԻ ՀՂԿՈՒՄ»: Հենց այս գործառույթով են չափվում տվյալ բանակի ղեկավար օղակների ճկունությունն ու զորեղությունը:
Այստեղ հետաքրքիր է նաև տարածքի դերը: Տարածքը հանդես է գալիս տարբեր կերպ: Այն ունի շատ տարբեր նշանակություններ՝ որպես հարթություն, որի վրա զորքերը պետք է խնդիր կատարեն, ռազմավարական ռեսուրս, որը կարող են զիջել ժամանակ շահելու համար և այլն: Հաճախ են ղեկավարները տարածքները զիջել զորքը փրկելու համար և հակառակը՝ զորքը կոտորել չնահանջելու հրամաններով: Տարածքների հաշվին զորքը փրկած հրամանատարները ավելի շատ են հաղթել, սակայն դա հիմնականում այն պատերազմներում, երբ խնդիրը շատ հստակ է ու դասական: Քաղաքականապես անհստակ պատերազմներում, երբ դիմացինի խնդիրները սահմանափակ են, այն չի ցանկանում քեզ դասական իմաստով պարտության ու կապիտուլյացիայի բերել, ինչպես նաև ունի շեշտակի հզորության առավելություն քո նկատմամբ, ապա բանակի պահպանումը ոչինչ չի կարող տալ, քանի որ դիմացինը կարող է ավերել ամբողջ տնտեսությունը և այլն:
[1] Սա նաև ռազմարվեստում առաջին փորձն էր հարվածը հասցնել հեռվից, այսինքն` այսօր լայնորեն քննարկվող հեռահար գործողությունների նախահիմքը: Առաջին անգամ զուտ մարմնով հարվածին եկավ լրացնելու նաև հեռահար հարվածը:
[2] R. Mockaitis, Thomas, British Counterinsurgency, 1919-1960, New York: St. Martin's Press, 1990, pp. 10-29, Borum, Randy. «Seven Pillars of Small War Power.» Military Review, Vol. 91, No4, 2011, pp. 35-45, D. Galula. Counterinsurgency Warfare: Theory and Practice. Westport, Connecticut: Praeger Security International, 1964, pp. 8-39.
[3] Բլիցկրիգի կամ փոքր բանակների արագագործ մարտավարության ծայրահեղ դրսևորումները հիմնականում այսպես կոչված անկանոն խմբավորումներն են, որոնց դեռ կանդրադառնանք:
[4] А. И. Владимиров, Основы обшей теории войны, ч. 1, Основы теории войны, М., 2013, стр. 199-200.
[5] К. А. Залесский, Германская военная мысль, М., 2012, стр. 60.
[6] A. Roberts, Criteria defeat: the experience of past wars, Army 3, 1991.
[7] Նաև այս կանոնն է, որ պարտիզանական, անկանոն խմբավորումների գործողությունների հիմքում է:
Շարքի նախորդ հրապարակումն այստեղ։