Հանրաքվեներ, որոնք կոչված են ժողովրդավարացնելու Հայաստանը
Իշխանական «վերևներում» խոսում են Հայաստանում հանրաքվեների կազմակերպման մասին, որոնք, մասամբ, կպատասխանեն հանրությանը հուզող մի շարք արդիական հարցերի: Ներքաղաքական լարվածությունը անջրպետ է դրել քաղաքական մի ամբողջ շարք գործընթացների հանդեպ և այդ գործընթացները չխափանելու համար պարզություն է հարկավոր: Մի քանի կարևոր հարցերում, կարծես, ուրվագծվել է հանրաքվե անցկացնելու գաղափարը, բայց դա ծնում է նոր հարցեր և անհարմարություններ: Մեր այս հոդվածում կփորձենք վերլուծել այն մի քանի ուղղությունները, որոնցում լուրջ հասարակական տարաձայնություններ են ուրվագծվել, որոնք, թվում է, կարելի է հաղթահարել միայն հանրաքվեների միջոցով:
Հանրաքվե Ադրբեջանի հետ խաղաղության պայմանագրի ստորագրման հարցով
Թվում է, թե բոլորի համար պետք է պարզ լինի, որ Ադրբեջանի հետ խաղաղության և փոխադարձ ճանաչման վերաբերյալ բանակցությունները ուղղակի այլընտրանք չունեն: Սահմանների սահմանազատման և սահմանագծման գործընթացի ավարտից հետո պարզորեն կկանգնի խաղաղության պայմանագրի ստորագրման հարցը: Կարող էր թվալ, թե այստեղ ամեն ինչ պարզ է: Իրականում, Հայաստանի բնակչության մեծ մասը նոր պատերազմ չի ուզում: Բոլորը հասկանում են, որ 2020թ. հետո հայկական բանակը պատրաստ չէ որևէ լուրջ պատերազմի: Պարզ չէ, թե երբ պատրաստ կլինի: Բազմահազարանոց հանրահավաքները բողոքում էին անարդար սահմանագծման դեմ: Բայց գործընթացը կասեցնել չկարողացան: Հայաստանի իշխանությունը հետ չի կանգնելու Ադրբեջանի հետ խաղաղության պայմանագիր ստորագրելու մտքից մի շարք, արդեն հայտնի արտաքին ու ներքին պատճառներով: Այդ պայմանագրի կնքման ողջ պատասխանատվությունը մնացել է Նիկոլ Փաշինյանի և նրա կառավարության վրա: Իշխանությունը տեսնում է, որ Հայաստանի բնակչության մեծամասնությունը չի մասնակցել բողոքի հանրաքվեներին և գործողոթյուններին, իսկ դա կարող է նաև նշանակել, որ լուռ մեծամասնությունը պաշտպանում է իշխանության քայելրը: Բայց բոլորն են հասկանում, որ դա միանշանակորեն այդպես գնահատելը ճիշտ չէ: Մեծամասնության լռությունը կարող է նշանակել ոչ միայն աջակցություն, այլև ապատիա, լուռ դժգոհություն և ինքնամեկուսացում: Պետք է քաջ հայտնի լինի, որ այսօրվա լուռ մեծամասնությունը վաղը կարող է ստանալ ընդդիմադիր կեցվածք և նրա այսօրվա դիրքորոշման վրա հենվելը ուղղակի ճիշտ չի լինի: Կասկածից վեր է, որ Հայաստանի այսօրվա իշխանությունը սկզբունքորեն պոպուլիստական է և դա նշանակում է, որ նա իր բոլոր վճռական քայլերում հենվում է հասարակական ակտիվ մեծամասնությունից ստացվող համաձայնության ազդանշանների վրա: Ասում են, որ հաճախ կազմակերպվող հասարակական կարծիքի փակ և բաց հարցումները վճռական դեր ունեն իշխանությունների քաղաքական հայտարարությունների և դիրքորոշումների համար:
Ահա այս ելակետային պայմաններում իշխանությունը երևի կուզենար ստանալ միանշանակ և պարզ հասարակական աջակցություն անխուսափելի թվացող այնպիսի գործընթացում, ինչպիսին են հայ-ադրբեջանական և, այնուհետև, հայ-թուրքական բանակցությունները: Եթե իշխանությունները հասարակության քննարկմանն են ներկայացնում այս հարցերի վերաբերյալ հանրաքվե անցկացնելու հարցը, ապա պետք է հասկանալի լինի, որ միայն հասարակական կարծիքի հարցումներով նրանք առաջնորդվել չեն ցանկանում կամ այլևս չեն կարող:
Մեր հոդվածներում դեռ երկու տարի առաջ մենք առաջ ենք քաշել այս զգայուն հարցերի կապակցությամբ հանրաքվե անցկացնելու խնդիրը: Մենք շատ լավ հասկանում ենք, որ հանրաքվեն պետք է ազատի իշխանության ձեռքերը խաղաղ գործընթացը ցանկացած փոխադարձ ընդունելիության սկզբունքով առաջ մղելու համար: Հայաստանի զիջումները թվում են անխուսափելի, եթե երկրի ներսում վճռական դիմադրության մթնոլորտ չլինի: Հարց է. ընդդիմադիր վերջին շարժումները նշանակու՞մ են արդյոք, որ նման մթնոլորտ կա: Սա բարդ հարց է, որի կապակցությամբ նույնպես բանավեճ կարող է ծավալվել: Այսպիսով, հանրաքվեն կարող է միաժամանակ պարզություն մտցնել այն հարցում, թե պատրա՞ստ է արդյոք Հայաստանը ստորագրելու խաղաղության պայմանագիր Ադրբեջանի հետ: Պարզ է, որ այդ ստորագրումից հետո արագորեն առաջ կգնա Թուրքիայի հետ հարաբերությունները կարգավորելու և սահմանները բացելու գործընթացը: Հանրաքվեն երևի թե մի քանի տարվա ապահովության բարձիկ կարող է ստեղծել իշխանության համար, եթե նա իր ուզած ձևով կազմակերպի և հաջողությամբ ավարտի հանրաքվեի գործընթացը:
Հանրաքվե Եվրոպական միությանը անդամակցելու հարցում
Արևմտամետ քաղաքական գործիչները առաջ են մղում այս հարցով հանրաքվե կազմակերպելու գաղափարը: Պարզ է, որ հակառուսական տրամադրությունների աննախադեպ բորբոքման համապատկերում մարդկանց սիմպատիաները կարող են ուղղված լինել հիմա էլ դեպի Արևմուտք: Սա պազից էլ պարզ է, բայց այստեղ ևս հասարակական կարծիքի հարցումների արդյունքներին ապավինելը առանձնապես հեռանկարային չի թվում: Տեղին է հիշեցնել, որ ընդամենը վեց տարի առաջ հայկական հասարակության 86% աջակցում էր Ռուսաստանին: Այսօրվա հարցումները ցույց են տալիս, որ այդ թիվը իջել է մինչև 30%-ից ցածր: Նկատի ունենալով, որ հասարակական տրամադրությունները սկսել են արագորեն փոխվել, կարելի է մտածել նաև, որ դրանք այսուհետև էլի են փոխվելու: Ուրեմն հիմա է արևմտամետ իշխանության և նրան սատարող քաղաքական վերնախավերի կարծիքով հասունացել պահը, երբ պետք է ստանալ հասարակական աջակցություն դեպի Արևմուտք շարժվելու համար: Հետաքրքիր է, որ Հայաստանում ԵՄ-ին անդամակցության տրամադրություններ են տարածվում այն ժամանակ, երբ Վրաստանում առաջընթաց չեն տեսնում իրենց անդամակցության հարցում և փորձում են ավելի կենսունակ դիրքորոշումներ մշակել տարածաշրջանային գործընթացներում խաղաղորեն տեղավորվելու համար: Հայաստանի արևմտամետները շտապում են, որովհետև զգում են, որ հասարակական տրամադրությունները, ինչպես որ փոխվել են իրենց օգտին ընդամենը 2-3 տարում (ինչը սոցիոլոգները չէին կարող կանխատեսել) կարող են էլի փոխվել և մի քանի տարի հետո վերադառնալ նախկին ցուցիչներին: Դա կախված է այն բանից, թե ե՞րբ և ինչպե՞ս Ռուսաստանը կավարտի ուկրայինական ճգնաժամը, և դրանից հետո ի՞նչ կխոստանա ետխորհրդային տարածքի երկրներին: Ուրեմն հանրաքվեի նախապատրաստման և անցկացման ամբողջ շրջանում բանավեճ է լինելու արևմտամետների և եվրասիական գաղափարի կողմնակիցների միջև: Ըստ ամենայնի հասարակության ակտիվ մասում իշխանությունը «կողմ» ստանալու դժվարություն չունի: Բայց շատ դժվար է կանխատեսել, թե ինչպես կպահի իրեն լուռ մեծամասնությունը: Պատրա՞ստ է արդյոք Հայաստանի բնակչության մեծամասնությունը, լավ հասկանալով քայլի հետևանքները, իր վրա վերցնել պատասխանատվությունը արևտամետ իշխանության և արևմտամետ քաաքական ուժերի գործողությունների համար: Տարածաշրջանի երկրները (և ոչ միայն Ռուսաստանը) ուշադրությամբ հետևելու են այս հանրաքվեի գաղափարի առաջխաղացմանը և փորձելու են ազդել դրա վրա: Ամեն մեկը յուրովի:
Հանրաքվե սահմանադրական բարեփոխման վերաբերյալ
Արդեն երկու-երեք տարի է, ինչ նույն «վերևներում» խոսում են սահմանադրությունը փոփոխելու անհրաժեշտության մասին: Այդ փոփոխությունների անհրաժեշտությունը շատ ակնառու է դարձել: Սահմանադրության ոգու և տառի նկատմամբ վերաբերմունքը ցույց է տալիս, որ կամ սահմանադրական բոլոր նորմերն անխտիր պետք է կատարվեն, կամ դրանցում փոփոխություն է անհրաժեշտ: Սակայն հասկանալի է դարձել, որ այդ փոփոխությունները շատ արագ չեն լինելու: Իրար գլխի հավաքված այն հարցերը, որոնց պարզաբանման համար իշխանություններին հարկավոր է հանրաքվեի միջոցով ստանալ հասարակության մեծամասնության աջակցությունը, շատ են և անպայմանորեն առաջ է գալիս հարց, թե ինչպե՞ս է տեխնիկապես այդ ամենը կատարվելու:
Առայժմ Հայաստանի ակտիվ գործող իշխանական և իշխանամետ քաղաքական ուժերն ու գործիչները զբաղված են հաշվարկելով, թե ի՞նչ է տալու այս և մյուս հարցերում հանրաքվեների կազմակերպումը: Ուզում ենք կրկին հիշեցնել, որ դեռևս 2021թ. մենք «Ազգ» թերթում առաջարկել ենք լրջորեն օգտվել խորհրդատվական հանրաքվեների ընձեռնած հնարավորություններից: Ժողովրդավարական պետություններում նույնիսկ 2%-ի տարբերությամբ հանրաքվեները հիմք են քաղաքական որոշումներ ընդունելու համար: Հիմա հարց է առաջանում, թե արդյոք Հայաստանում մի քանի տոկոսի տարբերությամբ ընդունած համազգային որոշումները կարող են բավարար լինել հասարակական համերաշխություն ձևավորելու և առկա ատելության ու առճակատման մթնոլորտը թուլացնելու համար: Ավելի պարզ ասած, կարելի՞ է արդյոք վստահ լինել, որ յուրաքանչյուր հանրաքվեից հետո բողոքի ալիքներ և բախումներ չեն լինի:
Հայաստանը տարածաշրջանի ամենափոքր երկիրն է և չի կարողանում, դժբախտաբար, մինչև հիմա բուժել իր պարտությունից ստացած վերքերը: Տարածաշրջանի հարևանները ուշիուշով հետևում են մեր երկրում ծավալվող քաղաքական գործընթացներին, փորձելով հասկանալ, թե ե՞րբ Հայաստանը ուշքի կգա:
Եթե վերոհիշյալ և այլ հարցերով հանրաքվեների գաղափարները միս ու արյուն ստանան և սկսվի դրանց կազմակերպման իրական աշխատանքը, պետք կլինի պարզորեն հասկանալ, թե դրանից Հայաստանը ավելի անվտանգ, կայուն և համախմբված կարո՞ղ է արդյոք դուրս գալ:
Հասարակական տրամադրությունների փոփոխության հարցը
Իսկապես որ, սոցիոլոգները պնդում են, որ կողմնորոշումների հարցում արագ տրամադրությունների փոփոխություն սպասել պետք չէ: Բայդ նրանք սխալվել են: Հայաստանում հասարակական տրամադրությունները սկսել են արագ փոփոխվել իշխանության քաղաքական գծի և երկրի ներսում քաղաքական քարոզչության ազդեցությամբ: Եթե հանրաքվեները կարողանան բաց հասարակական քննարկման ճանապարհ բացել աշխարհաքաղաքական նախապատվությունների կողմնակիցների միջև, հնարավոր է, որ Հայաստանը գա որևէ կառուցողական եզրահանգման: Բայց դրա համար անհրաժեշտ է, որ, օրինակ, եվրասիական հայացքների կողմնակիցներին տեղ տրվի պետական և արևմտամետ առաջատար լրատվամիջոցներում ազատորեն արտահայտվելու համար: Պետք է, որ տարբեր գաղափարների կողմնակիցները ոչ թե կռվեն կամ ատելություն սերմանեն միմյանց նկատմամբ, այլ ձևավորեն կառուցողական փնտրտուքի մթնոլորտ հանուն կայունության և անվտանգության:
Հայաստանը չունի հանրաքվեների անցկացման մշակույթ: Հայաստանը չունի խաղաղ ներքին երկխոսության մշակույթ: Երկխոսության և բանավեճի իմիտացիան, որը մեզանում առկա է, չի թուլացնում առկա ատելության մթնոլորտը: Կառավարությունն է պատասխանատու այդ մթնոլորտի ձևավորման համար: Քաաքական իշխանությունն է պարտավոր ժողովրդավարական հիմքեր ստեղծել հասարակության ազատ կամարտահայտման համար: Իշխանությունը չի կարող ընդդիմության կամ բողոքող զանգվածի վրա գցել ժողովրդավարության դեֆիցիտի մեղքը: Այս պարզ դատողությունները գալիս են հաստատելու, որ իշխանությունը և ընդդիմությունը հասարակական բաց բանավեճի արդյունքում պետք է մի հասկանալի հայտարարի գան այն հարցում, որ հանրաքվեները մի քանի տարով հիմք են ստեղծելու քաղաքական գործընթացների համար: Ասում ենք մի քանի տարով, որովհետև հասնակում ենք, որ այդ տրամադրությունները դեռ էլի արմատապես կարող են փոխվել: Բայց խաղաղությունը, որը կստեղծի մի քանի տարվա հիմք, նույնպես կարևոր է քաղաքական արդիական գործընթացերը ծավալելու համար: Ուրեմն ասելը, թե մենք ուզում ենք հանրաքվե, ուրեմն մենք ժողովրդավար ենք, շատ քիչ է: Մենք պարտավոր ենք մտածել այն մասին, թե ի՞նչ բովանդակություն են ունենալու հանրաքվեների գործընթացները և ի՞նչ արդյունքի են հասցնելու հասարակական համերաշխության առումով:
Արամ Սաֆարյան
Քաղաքական վերլուծաբան,
Եվրասիական փորձագիտական ակումբի համակարգող
«Ազգ» օրաթերթ