Հակամարտությունը և պատերազմը, չհաշված առանձին բացառությունները, ռազմավարության մակարդակի գործողություն են. Հովհաննիսյան
Պատերազմի մեկնաբանության տարբեր ձևեր կան, որոնք ծնվել են հիմնականում Բոնապարտից հետո, այսինքն՝ ռազմական գիտության կայացման փուլում: Դրանց կարելի է հանդիպել տարբեր հանրագիտարաններում ու ռազմագիտական գրքերում: Դրանք բոլորն էլ արտահայտում են իրական իրավիճակը, սակայն նշենք պատերազմի մեր բնորոշումը: Այս մասին ասված է Արծրուն Հովհաննիսյանի ՛՛Հատվածներ Ռազմարվեստ աշխատության՛՛, հատոր երկրորդ ՛՛Ցամաքային ճեղքում՛՛ գրքում։
ՊԱՏԵՐԱԶՄԸ որոշակի ռազմաքաղաքական, տնտեսական սուբյեկտի միասնական ուժային համակարգի (հաճախ՝ բանակի բոլոր զորատեսակների կամ դրանց մեծ մասի) ներդաշնակված գործունեությունն է (երբեմն՝ հակազդեցությունը) բոլոր հարթություններում, բոլոր մեթոդներով ու եղանակներով, հակառակորդի բոլոր մակարդակի կառույցների և կենսատարածքների նկատմամբ՝ դրանք վերահսկելու կամ ոչնչացնելու նպատակով:
Ինչպես տեսնում ենք, այս սահմանումը էականորեն տարբերվում է դասական դարձած այն սահմանումներից, որտեղ պատերազմը դիտարկվում էր միայն պետությունների իրավասության գործառույթ:
Փորձենք ներկայացնել նաև ժամանակակից պատերազմների հիմնական բնութագրիչները:
- Պատերազմները կոալիցիոն բնույթ ունեն: Երբեմն դա անգամ պաշտոնական դաշնակցային ձևով չի արտահայտվում, սակայն գլոբալ աշխարհում շահերը գլոբալ են, և ցանկացած կոնֆլիկտի ներգրավվում են տարբեր ռազմաքաղաքական ու տնտեսական սուբյեկտներ:
- Պատերազմների հարթությունները ընդգրկում են ցամաքը, օդը, ջուրը, տիեզերքը, վիրտուալ աշխարհը, որի հետ անքակտելի է նաև մարդու ներաշխարհը:
- Պատերազմի տարածքը լիարժեք է բոլոր կենսատարածքներում. չկա թիկունք, ապահով ու անվտանգ տեղ:
- Պատերազմի մասնակից են գրեթե բոլորը. չկա զուտ ԶՈՒ-ի ներգրավվածություն, գրեթե բոլոր գերատեսչությունները, ծառայությունները ունեն կոնկրետ գործառույթ, և դրանք զուտ ապահովման չեն, այլ հենց բախման-պայքարի կոնկրետ ճակատներ են:
- Պատերազմի ժամանակ բոլոր գործառույթների ժամանակը կրճատվել է, պատերազմը դարձել է գերարագ պրոցես: Մարտական գործողությունները զարգանում են շատ դինամիկ:
- Պատերազմավարման կանոնները ճկուն են, դասական, և ոչ դասական կանոնները խառնվել են իրար, ասիմետրիկ, ոչ համաչափ, հիբրիդային լուծումները լայնորեն կիրառվում են գրեթե զուգահեռ, իսկ միմյանց փոխարինում են շատ ճկուն:
- Խոցման, ավերման, ճնշման համար գործում են ինչպես ուժային, այնպես էլ փափուկ միջոցներ: Լայնորեն կիրառվում է համոզման մեթոդը:
- Օպերատիվ արվեստի սահմանները դարձել են անհստակ: Ավելի ու ավելի հաճախ մարտավարական միջոցներն ու ուժերը լուծում են օպերատիվ, երբեմն նաև ռազմավարական խնդիրներ:
- Խոցման, ճնշման, քայքայման, ավերման պրոցեսները դարձել են արագ և իրականացվում են մեծ խտությամբ, տարափի ներքո, երբեմն սահմանափակ տեսակի միջոցներով ու ուժերով, համազորային մարտ չկա այլևս:
- Մարտավարական ուժերն ու միջոցները դարձել են լիովին ինքնաբավ և արագաշարժ, դրանք ունեն ունիվերսալ դեր ու կառուցվածք:
Այս հսկայական փոփոխությունները իրենց հետ բերել են բազում փոփոխություններ և վերագնահատման ու վերարժևորման պայմաններ: Սակայն պատերազմի էությունը չի փոխվել, այն շարունակում է լինել ուժի գործադրում, ուղղակի երբեմն այդ ուժը փափկել է: Պատերազմը, իհարկե, քաղաքական գործունեության շարունակություն է այլ մեթոդներով: Սակայն դասական գիտության համար պատերազմը պետք է վարվի ո՛չ մեկ կամ երկու առանձին հարթություններում, ո՛չ մեկ կամ երկու զորատեսակով: Պատերազմը ընթանում է բոլոր հարթություններում, որոնք շատացել են, բոլոր կամ զորատեսակների մեծամասնությամբ, ֆիզիկական կամ ոչ ֆիզիկական վնասներով, ավերածություններով և այլն: Մենք միտումնավոր չենք նշել ԶՈՒ, այլ փոխարենը կիրառել ենք միասնական ուժային համակարգ, քանի որ արդի պատերազմներում շատ ուժեր ու միջոցներ, ծառայություններ ու գերատեսչություններ այս կամ այն կերպ դառնում են պատերազմի մասնակից, սակայն չեն հանդիսանում ԶՈՒ-ի մաս, անգամ պատերազմական ժամանակ չեն վերաենթարկվում նրան: Պատերազմում մեծ դեր են ստանում տեղական ինքնակառավարման քաղաքացիական մարմինները, ծրագրավորողները, տարատեսակ քննչական մարմինները, բժիշկները և այլն: Նրանցից ոչ մեկը չի դասակարգվում որևէ զորատեսակի մեջ, իսկ նրանց զորակոչելը պատերազմի ժամանակ կարող է ուշանալ, իրենք հաճախ պատերազմ են մտնում հընթացս կամ իրենց խնդիրը կատարում են մշտական ռեժիմով: Մենք այս հարցերին դեռ մանրամասն կանդրադառնանք:
Ժամանակակից պատերազմներին պատրաստ բանակները, ուժային համակարգերը պետք է կարողանան լուծել մի քանի կարևոր խնդիրներ, առանց դրանց լուծման հնարավորության այդ ուժային համակարգերը թերի են:
Դրանք են՝
- հակառակորդի ամբողջ տարածքի լիարժեք հետախուզություն,
- հակառակորդի ամբողջ տարածքի վրա հարվածներ հասցնելու հնարավորություն, հիմնականում ՕՀՄ-ներով,
- հակառակորդի ամբողջ տարածքի նկատմամբ տեղեկատվահոգեբանական օպերացիաների իրականացման հնարավորություն,
- հակառակորդի ամբողջ տարածքում թեկուզ մասնակի հատուկ օպերացիաների իրականացում:
Այս կետերի իրականացման հնարավորություններով է պայմանավորված տվյալ ուժային համակարգի հզորությունը: Հասկանալի պատճառներով այստեղ չենք նշում հակառակորդի ամբողջ տարածքի գրավում կամ լայնածավալ մարտական գործողությունների վարման հնարավորություն: Դա արդեն շատ բարդ խնդիր է, որը քիչ երկրներ կարող են իրականացնել այլ պետությունների նկատմամբ:
Դասական ռազմական գիտությունը ճանաչում էր երեք մակարդակ՝ ռազմավարական, օպերատիվ, մարտավարական: Սակայն ներկայումս ավելի ու ավելի շատ են քննարկվում ենթատեսակների կամ նոր բաժանումների հարցերը: Օրինակ՝ դեռ նախորդ դարասկզբին բրիտանացի ուսումնասիրող Ջուլիան Քորբետը առաջինը կիրառեց «Մեծ ռազմավարություն» տերմինը[1]: Մեծ ռազմավարությանը՝ որպես հասկացություն, 1967 թ. անդրադարձել է նաև ռազմական տեսաբան Լիդլ Հարթը: Նա այդ ռազմավարությունը բնութագրել է որպես ռազմավարագիտության ամենաբարձր մակարդակ. «Ճիշտ այնպես, ինչպես մարտավարությունն է ռազմավարության ստորին մակարդակում, այդպես էլ ռազմավարությունն է Մեծ ռազմավարության ստորին մակարդակը»[2]:
Ըստ Հարթի՝ եթե ռազմական ռազմավարության տիրույթը սահմանափակվում է պատերազմով, ապա Մեծ ռազմավարությունը վերաբերում է նաև պատերազմին հաջորդող իրադրությանը, իսկ ռազմական ուժը Մեծ ռազմավարության ընդամենը մեկ գործիքն է: Կարծում ենք, որ Մեծ ռազմավարությունը ոչ միայն պատերազմին հաջորդող, այլև ընդհանրապես մշտական ռազմաքաղաքական, տնտեսական և այլ գործառույթների ամբողջությունն է, որն ուղղված է տվյալ պետության կամ կառույցի բնականոն գործունեությանն ու ապահովությանը: Այս տեսակետից ավելի ճիշտ է Լիդլ Հարթի ասիստենտ, Յելի համալսարանի պրոֆեսոր Փոլ Քենեդին, ով իր «Մեծ ռազմավարությունները պատերազմի և խաղաղության ժամանակ» գրքում նշել է. «Մեծ ռազմավարությունը պետության ղեկավարի ունակությունն է պետության երկարաժամկետ նպատակներին հասնելու համար իմի բերելու պետության բոլոր տարրերը՝ թե՛ ռազմական, թե՛ ոչ ռազմական: Դա բավական բարդ արվեստ է՝ գործել բոլոր մակարդակներում՝ ռազմավարական, օպերատիվ, մարտավարական»[3]:
Հետագայում արևմտյան ռազմատեսական միտքը բազմիցս է անդրադարձել Մեծ ու Փոքր ռազմավարությունների տեսության խնդրին: Գերմանական և բրիտանական ռազմատեսական միտքը օպերատիվ արվեստի փոխարեն որպես նույն իմաստն ու գործառույթները արտահայտող երևույթ կիրառում էր «Փոքր ռազմավարություն» հասկացությունը: Ներկայումս այդ հարցը ավելի ակտուալ է, ավելի ու ավելի շատ են քննարկվում տարբեր ռազմավարությունները: Լայնորեն կիրառվում են արևմտյան դպրոցում հայտնի Մեծ ռազմավարությունը, Թատերաբեմի ռազմավարությունը, Ռազմական ռազմավարությունը և այլն, նույն ժամանակ ակտուալ է օպերատիվ արվեստի սերտաճումը վերևի ու ներքևի օղակների մեջ և այլն: Օպերատիվ արվեստի հարցին առանձին դեռ կանդրադառնանք: Ռազմավարությունների և դրանց ենթակա կատեգորիաների փոխհարաբերությունները ներկայումս կարելի է նկարագրել հետևյալ կերպ:
[1] J. S. Corbett, Some Principles of Maritime Strategy. Annapolis, MD: United States Naval Institute,
1911 (reprinted 1988), p. 308.
[2] B. H. Liddell Hart, Strategy. 2nd review edition, New York, 1991, p. 357.
[3] Paul M. Kennedy, Grand strategies in war and peace, Yale University press, 1991, p. 3.
Այս սխեմայում մենք պահպանել ենք կարևոր մի քանի սկզբունք: Նախ այստեղ ոլորտները այնպես են դասավորված, որ հստակ երևա դրանց փոխկապակցվածությունը: Ըստ էության, բոլորը բոլորի հետ ուղիղ ու անուղղակի կերպով կապ ունեն և միմյանց հետ հարաբերվում են միաժամանակ մի քանի կետով ու համապատասխանաբար նաև բաժանվում: Գույներով երևում են նաև դրանց կապը և տարանջատման սահմանները: Այս սխեման կազմված է նաև նկատի ունենալով այն հանգամանքը, որ ժամանակակից ռազմարվեստը ապրում է մեծ փոփոխությունների ժամանակաշրջան: Ինտենսիվորեն վերանայվում են մարտավարության, օպերատիվ արվեստի և ռազմավարության սահմաններն ու հարաբերությունները: Սխեման կազմելիս հաշվի ենք առել նաև այն հանգամանքը, որ ժամանակակից գիտությունը, ռազմական և առհասարակ կառավարման արվեստում ուղղահայաց ենթարկվածության ու վերադասության մոդելի հետ զուգահեռ, դիտարկում է նաև հորիզոնական և փոխադարձ կապվածության կառավարման մոդելները: Չորրորդ արդյունաբերական հեղափոխության դարաշրջանում ուղղահայաց ինստիտուտներին գալիս են առնվազն լրացնելու, եթե ոչ փոխարինելու, փոխադարձ կապվածության ինստիտուտները:
Ինչպես տեսնում եք, սխեմայում Մեծ ռազմավարությունը միաժամանակ հարաբերվում է Միջին ռազմավարությանն ու Թատերաբեմի ռազմավարությանը և Օպերատիվ արվեստին, այն ուղիղ կերպով չի ազդում միայն Մարտավարության վրա. ազդեցությունը միջնորդավորված է: Նույն սկզբունքով ռազմավարությունների բոլոր օղակները առնչվում են միմյանց հետ և Օպերատիվ արվեստի հետ: Միաժամանակ Օպերատիվ արվեստի առնչությունն էլ ցուցադրում է դրա անհստակությունն ու տարալուծումը ռազմավարությունների օղակների և Մարտավարության հետ: Խորհրդային դպրոցը, օրինակ, մեծ տեղ տալով Օպերատիվ արվեստին և շատ հարցեր կոնկրետացնելով հստակ թվական տվյալներով, այդպես էլ չէր կարողանում հստակեցնել Օպերատիվ արվեստի ու Ռազմական ռազմավարության սահմանները: Կաղում էր ռազմագործողություն-ճակատամարտ կապի հստակ բացատրությունը: Արևմտյան ռազմատեսական դպրոցն այս հարցերին նայում է ավելի շատ որպես արվեստ և խուսափում է մաթեմատիկական կոնկրետություններից: Մենք ևս աշխատել ենք պահպանել այդ սկզբունքը, որն ավելի ճիշտ ենք համարում: Միևնույն է ժամանակի ընթացքում հայկական ռազմագիտական դպրոցը գնալու է այս ճանապարհով, դրա համար կան մի քանի պատճառներ:
- Խորհրդային, ռուսական դպրոցի մաթեմատիկական կոնկրետության պահանջները մեր տեղանքում և մեր պայմաններին չեն համապատասխանում:
- Ռուսական ռազմագիտական դպրոցը հաճախ ամենաառաջադեմը չէ և հետևում է արևմտյան դպրոցներին:
- Մեր ազգային մտածելակերպը ավելի ազատ է, ավելի ստեղծարար, իրական կյանքում մենք միևնույն է գործում ենք այլ կանոններով:
Կապույտ գույնը՝ որպես բարձր աստիճանի, ազնվական դասի խորհրդանիշ, արտահայտում է ամենաբարձր մակարդակը: Միջին հատվածում, որտեղ կատարվում է հիմնական կազմակերպչական ու իրականացման ամենամեծ ծավալի աշխատանքը, արտահայտում է կարմիր գույնը: Ամենաներքևի աստիճանը, որն արտահայտում է դաշտային աշխատանքի մակարդակը, ներկված է կանաչ գույնով: Այդ գույնի ներքո, իհարկե, հիմնական գործն իրականացվում է մարտավարության մակարդակում, սակայն թեկուզ մասնակի դրսևորվում են նաև այլ մակարդակներ:
Ւնչպես կարող եք նկատել, մեր բաժանումը մի փոքր տարբերվում է ավանդական մոտեցումներից: Մենք համարում ենք, որ պետական քաղաքականության և մեծ ռազմավարության բաժանումը որքան էլ տարօրինակ է, պետք է հստակ նշել: Իհարկե, բոլոր ոլորտներն ու մակարդակները իրար հետ շփման, նույնիսկ ձուլման հարթություններ ունեն, միմյանց վրա ազդում են ուղղակի և անուղղակի, սակայն միևնույն է դրանք լիովին նույնը չեն:
Միևնույն ժամանակ այս սխեմայով ցուցադրում ենք մեր մոտեցումը Ռազմական ռազմավարության հարցում: Մենք գտնում ենք, որ զուտ Ռազմական ռազմավարությունը այլևս ակտուալ չէ. այն արդեն վաղուց զուտ ռազմական չէ, այն միաժամանակ տնտեսական է, քաղաքական է, քարոզչական է և այլն: Թեկուզ միայն այն պատճառով, որ որպես մարտական կամ բախման հարթություն՝ կա նաև վիրտուալ տիրույթը, այն այլևս զուտ ռազմական լինելով՝ լիովին չի արտահայտում իրավիճակը: Մենք այդ ռազմավարությունը կանվանենք Միջին ռազմավարություն: Կարող են լինել նաև այլ տարբերակներ: Միևնույն ժամանակ զուտ Ռազմական ռազմավարության տիրույթ է մտնում Թատերաբեմի ռազմավարությունը, որն էլ Միջին ռազմավարությունից կտարբերվի զուտ ռազմական բնույթով: Այսինքն՝ մի կողմից թատերաբեմի ռազմավարական գործողությունները կան որպես առանձին երևույթ, սակայն մյուս կողմից դրանք չեն ընթանում մեկուսի՝ առանց վիրտուալ, տնտեսական և այլ հարթությունների: Ինչպես տեսնում եք, մեր սխեմայում առանձին սլաքներով բոլոր մակարդակներն ու բոլոր ոլորտները միմյանց ազդում են, և այդ ազդեցությունը հենց արտահայտվում է ոչ զուտ ռազմական գործոններով: Ահա այս հակասությունն ու հարաբերություններն էլ ձևավորում են մեր սխեման:
Այսպիսով՝ ինչպես կարող ենք եզրակացնել այս սխեմայից, հակամարտությունը և պատերազմը, չհաշված առանձին բացառությունները, ռազմավարության մակարդակի գործողություն են և բոլոր օղակների հետ գրեթե ուղիղ առնչություն ունեն:
Պատերազմները, ըստ ծավալի, բնույթի և գործողությունների, լինում են երկու տեսակի՝ ջախջախման և հյուծման: Երևույթները նորություն չէին և ռազմագիտության մեջ զարգացել են դարերով, սակայն հատկապես ընդգծված են դարձել ռազմական գիտության հասունացման արևածագին: Ջախջախման մոդելը ավելի պատկերավոր է դարձել Ֆրիդրիխ Մեծի և Բոնապարտի պատերազմներից հետո: Այդ մասին առաջին անգամ խոսել է ռազմական պատմաբան և տեսաբան Հանս Դելբրուկը[1], այն անվանվում էր «Niederwerfung strategie», որը բառացի նշանակում էր ճնշման, ստիպման ռազմավարություն, սակայն իմաստով հենց ջախջախումն է: Այն իր հետագա զարգացումը գտավ արդեն Շլիֆենի «Մեծ Կանների» և Երրորդ Ռայխի մշակած կայծակնային պատերազմի տեսություններում: Հյուծման ռազմավարությունը ավելի հին էր, ավելի շատ ենթատեսակներ ուներ: Ժամանակակից ռազմական գիտության պահանջներին մոտիկ առաջին անգամ այն հստակորեն հիմնավորեց Կլաուզևիցը, որից հետո մեծ զարգացում ստացավ ամերիկյան ռազմագիտական դպրոցում՝ որպես «Անակոնդայի պլան», որը ամերիկյան քաղաքացիական պատերազմի ժամանակ մշակել էր հյուսիսային կողմի գեներալ ՈՒ. Սքոթը[2]: Հետո ծնվեց Ա. Մեհենի «Անակոնդայի տեսություն» ռազմավարությունը և այլն: Ռազմական և տնտեսաքաղաքական գաղափարների ու տեսությունների ոչ հստակ դասակարգումը այս ժամանակներում միանգամայն բնական էր, քանի որ հենց ռազմարվեստի գիտական դասակարգումների ու փնտրտուքների ժամանակն էր: Հետագայում դրանք ավելի հստակեցված տարանջատվեցին և ունեցան իրենց արտահայտությունները ռազմավարության տարբեր մակարդակներում, ռազմական գիտության մեջ հստակեցվեցին և այլն: Խորհրդային ռազմական գիտությունը այս ամենին, ինչպես և կայացած ռազմական գիտությանը անդրադարձել է բավականին ուշ, սակայն բավականին որակյալ գիտական աշխատանքով[3]:
Յուրաքանչյուր պատերազմում այս երկու մոդելները գոյակցում են իրար հետ. ամեն հյուծում թեկուզ մասնակիորեն ենթադրում է հակառակորդի ջախջախում, և ամեն ջախջախում ենթադրում է հակառակորդի որոշակի հյուծում, սակայն պատերազմի ընդհանուր բնորոշման մեջ միշտ գերակայում է մեկ տեսակը:
Ջախջախման մոդելը ենթադրում է հակառակորդի արագ չեզոքացում: Ժամանակին չեզոքացվում էին միայն զորաբանակները: Ժամանակակից պատերազմներում դա կարող է լինել ամբողջ զորքերի և/կամ դրա մի մասի և/կամ այլ ներուժի տեսքով, որը հակառակորդի համար որոշիչ է: Օրինակ՝ կարող են արագ շարքից հանել զորքերի միայն առաջին խմբավորումը, երկրի ենթակառուցվածքները և այլն: Այստեղ կարևոր է, որ ամեն ինչ իրականացվի արագ:
Հյուծման պատերազմը այդ տեսանկյունից ավելի բազմազան է ու բազմաշերտ: Հակառակորդին հյուծել հնարավոր է ինչպես նյութական առումով, այնպես էլ պետության ու քաղաքացիների դիմադրության, կամքի, նյարդերի և այլ առումներով: Հյուծման պատերազմներին բնորոշ է ժամանակի ձգումը:
Ռազմական գիտությունը հիմնականում զարգացնում են ջախջախման մոդելի ներկայացուցիչները, իսկ դրանք հիմնականում հզոր ռազմագիտական ավանդույթներ ու դպրոցներ ունեցող երկրներն են, հաճախ սահմանափակ ռեսուրսներով և/կամ ռեսուրսների կառավարման լավ ավանդույթներով: Մեզ հայտնի շատ մեծ զորավարներ՝ Հաննիբալ Բարկա, Հուլիոս Կեսար, Ալեքսանդր Մակեդոնացի, Նապոլեոն Բոնապարտ և այլն, հենց այս մոդելի ռազմական գործողություններ են վարել: Այս զորահրամանատարները միշտ ձգտել են գործը արագ ավարտին հասցնել, կիրառել սահմանափակ ուժեր ու միջոցներ, գործել հմուտ և արհեստավարժ: Դրանով նրանք ավելի շատ զարգացրել են ջախջախման մոդելը և ավելի քիչ հյուծմանը, դրանով նրանք օրինակներ են դարձել, նրանցից են սովորել այլք: Իհարկե, դա չի նշանակում, թե հյուծման պատերազմը չի զարգացնում ռազմական գիտությունը, սակայն այն իր ներդրման առումով զիջում է ջախջախման մոդելին: Ջախջախման մոդելի հասունացման կարևոր փուլը հանդիսացավ Բոնապարտից հետո մեծ զարգացում ապրող գերմանական ռազմատեսական միտքը, որը հատեց ռազմարվեստի գիտականության սահմանը: Հստակ ուրվագծվում էին ջախջախման մոդելի ռազմարվեստի մակարդակները՝ ռազմավարությունը, օպերատիվ արվեստը և մարտավարությունը: Զինված ուժերը մեծանում էին, զորատեսակները շատանում և դրանց բոլորի գործողությունները բարդանում: Այսինքն՝ ռազմական գիտության վերջնական ձևավորումը տեղի ունեցավ գերմանական ռազմագիտական դպրոցի կողմից:
[1] H. Delbrück, Geschichte der Kriegskunst im Rahmen der politischen Geschichte. Berlin 1920, Teil 4, S. 514-522.
[2] Simson Jay W., Naval strategies of the Civil War: Confederate innovations and Federal opportunism. Nashville: Cumberland House, 2001.
[3] А. А. Свечин, Стратегия, Второе издание, М., 1927, стр. 173-186.
Շարունակելի...
Արծրուն Հովհաննիսյան
Հատվածներ Ռազմարվեստ աշխատության
Հատոր երկրորդ
Ցամաքային ճեղքում գրքից։
Հաջորդ երկու մասերը կարող եք ընթերցել՝ երկրորդը՝ այստեղ, երրորդը՝ այստեղ: