Պատերազմն ու պանդեմիան լրջագույն վնաս են հասցրել Հայաստանի և Արցախի տնտեսություններին, ինչը ծանր հետևանքներ կունենա ապագայում, իսկ ահա Ադրբեջանն ուժեղ ցնցումներ չի զգում. Մանասերյան
2020 թվականը կհիշվի ոչ միայն երկրի տնտեսության անկմամբ, այլեւ հակասական միտումներով ու իրադարձություններով, որոնց դասերը պետք է հաշվի առնել զարգացման հեռանկարային ծրագրեր կազմելիս, ինչպես նաեւ ապագայի կանխատեսումների համար: Այս մասին այսօր Հայաստանի տնտեսությունը 2020 թվականին ՝ ԵՏՄ-ին երկրի անդամակցության համատեքստում. Հարավային Կովկասի տրանսպորտային հաղորդակցությունների աշխատանքի վերսկսման հեռանկարը» թեմայով Երևան-Մոսկվա տեսակամուրջի ժամանակ ասաց տնտեսագետ Թաթուլ Մանասերյանը։ Ասուլիսը կազմակերպված է Եվրասիական փորձագիտական ակումբի կողմից:
Նրա խոսքով ՝ Հայաստանի և Արցախի տնտեսություններին հիմնական վնաս է հասցրել պատերազմը և դրա հետևանքները։ Սոտքում և Արցախի տարբեր շրջաններում դադարեցվել է բնական ռեսուրսների արդյունահանումը(ոսկի, պղինձ, մոլիբդեն և այլն), կտրուկ նվազել են ներդրումները տարածաշրջանում։ «Պատերազմի ծախսերը Հայաստանի տնտեսության համար ծանր հետեւանքներ կունենան ապագայում, իսկ բանակի վերազինման համար մեծ ֆինանսական ներդրումներ կպահանջվեն։ Ինչ վերաբերում է Ադրբեջանին, ապա պատերազմի ամեն օրը այդ երկրի բյուջեի վրա 50-80 մլն դոլար է արժեցել։ Սակայն հաշվի առնելով Ադրբեջանի ռազմավարական պահուստները 50 մլրդ դոլարի սահմաններում, կարելի է նշել, որ երկիրը չի զգացել և չի զգա ուժեղ տնտեսական ցնցումներ։ Ավելի շատ նա կորցնում է համաճարակի եւ նավթի ցածր գների պատճառով։ Կարևոր է նշել, որ նույնիսկ առանց հաշվի առնելու թագա-տնտեսական ճգնաժամի բացասական հետևանքները և Արցախում պատերազմի ծանր հետևանքները, կարելի էր ակնկալել տնտեսության աճի տեմպերի էական դանդաղում և անկում նրա առանձին ոլորտներում։ Նշվածի պատճառներից մեկը տնտեսության կառավարման նկատմամբ ոչ կոմպետենտ վերաբերմունքն է և ՀՀ կառավարության սոցիալ-տնտեսական խիստ անարդյունավետ քաղաքականությունը»,- պարզաբանեց Մանասերյանը։
Արդյունքում, ըստ նրա, Հայաստանի արդյունաբերական արտադրանքի ծավալը 2020 թվականի հունվար-դեկտեմբերին ընթացիկ գներով կազմել է 2 տրլն 70 մլրդ 286.5 մլն դրամ (ավելի քան 4 մլրդ 233 մլն 628 001 ԱՄՆ դոլար): 2019 թվականի նույն ժամանակահատվածի համեմատ այդ ծավալը նվազել է 0.9% - ով ։ 2020 թվականի դեկտեմբերին արտադրության ծավալը կազմել է 238 մլրդ 183,4 մլն դրամ, 2019 թվականի նույն ժամանակահատվածի համեմատ այդ ծավալը նվազել է 5,8% — ով, իսկ անցյալ տարվա նոյեմբերի համեմատ ՝ 14,4% - ով:
Նախորդ տարվա 12 ամիսների ընթացքում լեռնահանքային արդյունաբերության և հանքերի շահագործման արտադրությունը կազմել է 403 մլրդ 95.6 մլն դրամ և 2019 թվականի նույն ժամանակահատվածի ցուցանիշը գերազանցել է 11.6% - ով (աճի ամենամեծ ցուցանիշը): 2020 թվականի դեկտեմբերին տվյալ ոլորտում արտադրությունը հասել է 39 մլրդ 935.9 մլն դրամի։ Մշակող արդյունաբերությունը 2020 թվականի հունվար-դեկտեմբերին տվել է 1 տրլն 387 մլրդ 923.7 մլն դրամի արտադրանք ՝ 3.9% - ով պակաս, քան 2019 թվականի նույն ժամանակահատվածում, նախորդ տարվա դեկտեմբերին այդ ցուցանիշը հասել է 170 մլրդ 320.9 մլն դրամի ՝ 7.3% - ով պակաս, քան 2019 թվականի նույն ամսում, և 17.7% - ով ավելի, քան 2020 թվականի նոյեմբերին:
Նախորդ տարի էլեկտրաէներգիայի և գազի մատակարարման ոլորտում արտադրվել է 257 մլրդ 843,1 մլն դրամի արտադրանք։ Նախորդ տարվա համեմատ աճը կազմել է 0,1 տոկոս։ 2020 թվականի դեկտեմբերին ոլորտի արտադրանքը կազմել է 26 մլրդ 273.6 մլն դրամ և 2019 թվականի դեկտեմբերի համեմատ կրճատվել է 3.0% - ով (1):
Տնտեսական ակտիվության ցուցանիշը 2020 թ. - ին 7.5% անկում է գրանցել 2019 թ. - ի նույն ժամանակահատվածի համեմատ, ինչը հիմնականում պայմանավորված է ծառայությունների ոլորտում և շինարարության ոլորտում տարվա ընթացքում արձանագրված զգալի անկմամբ: Թույլ ներքին պահանջարկի ձեւավորման վրա հիմնականում ազդել է մասնավոր սպառման զգալի անկումը, ինչն էլ իր հերթին պայմանավորված էր առկա անորոշության պայմաններում բնակչության զգուշավոր վարքագծով, ինչպես նաեւ վարկավորման աճի տեմպերի դանդաղմամբ, հատկապես վերջին ամիսներին: «Հայաստանի Հանրապետությունում սպառողական գների ինդեքսը 2021 թվականին» հաշվետվության համաձայն, 2020 թվականի հունվարի համեմատ, օրինակ, արեւածաղկի ձեթի միջին գինն աճել է 44,3 տոկոսով, շաքարավազի եւ շաքարավազի միջին գինը ՝ 40,7 տոկոսով, ձվի ՝ 26,4 տոկոսով: Ընդհանուր առմամբ, պարենային ապրանքների, խմիչքների և ծխախոտի գներն այս տարվա հունվարին նախորդ տարվա հունվարի համեմատ աճել են 6,8% — ով, ոչ պարենային ապրանքներինը ՝ 5,5% - ով: Պարենային ապրանքների գների աճը նկատում են նաև հասարակ քաղաքացիները ։
Նշենք, որ էական փոփոխություններ են տեղի ունեցել նաև արժութային շուկայում ։ 2021 թվականի հունվարին ԱՄՆ դոլարի նկատմամբ հայկական դրամի միջին հաշվարկային փոխարժեքը կազմել է 521.2 դրամ, ինչը 8.8% — ով գերազանցում է 2020 թվականի հունվարի համապատասխան ցուցանիշը ' 479.2 դրամ: Մեր գնահատականներով ՝ 2020թ. գործազրկության մակարդակը (ավելի քան 20%) Հայաստանում աճել է ոչ միայն տնտեսական իրավիճակի վատթարացման և պատերազմի ծանր հետևանքների հաշվին, այլ նաև լոքդաունի և գործարար ակտիվության անկման պատճառով Ռուսաստանում և այլ երկրներում, որոնք Հայաստանից աշխատողներ են ընդունում։ Ժամանակավոր ազատ աշխատուժի ավելցուկը պահանջարկ է գտնում տարբեր երկրներում՝ արդեն 2021թ. սկզբին համաճարակի հետ կապված իրավիճակի աստիճանական բարելավմամբ։
Նշված պատճառներով կտրուկ նվազել են նաև ներդրումները Հայաստանի տնտեսության մեջ։ Արդյունքում ՝ կառավարությունը 750 մլն դոլարի պետական պարտքի չափը ավելացրել է Հայաստանի համար աննախադեպ ցածր՝ 3.8 տոկոս տոկոսադրույքով։ 2020 թվականի դեկտեմբերի վերջի դրությամբ Հայաստանի պետական պարտքը կազմել է 7 մլրդ 968,5 մլն դոլար, Այսինքն ՝ անցած տարվա ընթացքում այդ պարտքն ավելացել է 647,2 մլն դոլարով ։
Չնայած տնտեսության ընդհանուր անկմանը, ազգային վիճակագրական կոմիտեի տվյալներով, 2020 թվականին գյուղատնտեսության ոլորտում ՀՆԱ - ն աճել է 1,4 տոկոսով: Բուսաբուծության ոլորտում գրանցվել է 2.3 տոկոս աճ, անասնաբուծության ոլորտում ' 0.6 տոկոս աճ: 2021 թվականին նախատեսվում է ապահովագրման ենթակա գյուղատնտեսական մշակաբույսերի թիվը հասցնել 11-ի ՝ Հայաստանի բոլոր մարզերում ծրագրի իրականացման համար։ Առաջընթաց է գրանցվել տոհմային անասնաբուծության և անասնաբուծության ծրագրի իրականացման շրջանակներում։ Համաշխարհային բանկի 2020-2021 թթ. վարկերի համար պայմանագրեր են ստորագրվել 57 վերամշակող ընկերությունների հետ՝ արտադրական հզորությունների արդիականացման և սննդամթերքի պահպանման անվտանգության համակարգերի ներդրման համար։
Ինչ վերաբերում է ԵՏՄ — ում Հայաստանի ցուցանիշներին, ապա նրա մանրածախ առևտրի շրջանառությունը կրճատվել է 16,6 տոկոսով. Հայաստանում գյուղատնտեսական մթերքների արտադրությունն աճել է 1,5 տոկոսով, ինչը 2,3 տոկոսով ավելի է ԵԱՏՄ-ում գրանցված աճից: Ընդհանուր առմամբ կորոնավիրուսի պանդեմիան և դրա հետևանքով առաջացած գործընթացները բացասաբար են ազդել Եվրասիական տնտեսական միության տնտեսության վրա։ ԵԱՏՄ-ում 2020 թվականի հունվար-նոյեմբեր ամիսներին նկատվել է հիմնական սոցիալ-տնտեսական ցուցանիշների նվազում, բացառությամբ գյուղատնտեսության արտադրանքի արտադրության: Հատկանշական է, որ նշված ժամանակահատվածում ԵԱՏՄ բոլոր երկրներում գյուղատնտեսական արտադրանքի արտադրությունն աճել է։ Այնուամենայնիվ, կորոնավիրուսի պանդեմիան բացասաբար է ազդել ԵԱՏՄ տնտեսության վրա ։
Միակ երկիրն աշխարհում, որը կարողացել է ապահովել փոքր աճ Չինաստանն է: Այլ պետություններում արձանագրվել է ՀՆԱ-ի ծավալների անկում։ Ինչ վերաբերում է ԵԱՏՄ երկրներին, ապա ամենամեծ վնասն արձանագրվել է ծառայությունների և զբոսաշրջության ոլորտներում։ Այն բանին, որ ԵԱՏՄ-ի երկրները ճգնաժամից դուրս են եկել նվազագույն կորուստներով, փոքր չափով նպաստել են կառավարությունների կողմից ընդունված բիզնեսի ֆինանսական աջակցության միջոցները: Ընթացիկ տարում սպասվում է ԵԱՏՄ երկրների տնտեսությունների աճ, սակայն հստակ կանխատեսումներ անելը դժվար է։ Տնտեսական ակտիվությունն արդեն նկատելի է միայն այն բանից, թե ինչպես է աճել ԵԱՏՄ-ում, մասնավորապես, Ռուսաստանում աշխատուժի պահանջը։
Կայուն է նաև հայկական արտահանումը Ռուսաստան ՝ կրճատվելով ընդամենը 11% - ով, այն դեպքում, երբ արտահանումը դեպի ԵԱՏՄ նվազել է գրեթե մեկ երրորդով։ Չափավոր էր նաև դրամի արժեզրկումը։ Կարելի է կանխատեսել գործազրկության աճ տնտեսական անկման ֆոնին ՝ 19 տոկոսից մինչեւ 24 տոկոս։ Ընդհանուր առմամբ արտահանումը նվազել է 5,2 տոկոսով, իսկ ներմուծումը ՝ 15,9 տոկոսով։ Արտահանողների արտադրանքի գների նվազումը մասամբ փոխհատուցվել է մատակարարման ֆիզիկական ծավալների, առաջին հերթին ֆրուտոցիտային մետաղների խտանյութի ավելացմամբ: Կայունացում մտցնելու համար կարևոր է շեշտը դնել արտահանման զարգացման վրա ՝ Նախ և առաջ ԵԱՏՄ ուղղությամբ։ Այդ կապակցությամբ Հայաստանի անդամակցությունը ԵՏՄ-ին դրական ազդեցություն ունեցավ նրա արտահանման հոսքերի դինամիկայի վրա։ 2015-2019թթ. տվյալներով ՝ Հայաստանն առավել մեծ օգուտ է ստացել ԵԱՏՄ-ին մասնակցությունից, նրա ներտարածաշրջանային արտահանման ծավալն աճել է 2,4 անգամ ՝ կազմելով ավելի քան 1,3 մլրդ դոլար կամ ՀՆԱ-ի գրեթե 10 տոկոսը: