Թուրքիայի և Ադրբեջանի կառավարությունները Հայաստանը դիտարկում են որպես խոչընդոտ. թուրք վերլուծաբան
Ermenihaber.am-ը զրուցել է թուրք լրագրող, քաղաքական վերլուծաբան, «The Philos Project»-ի գիտաշխատող Ուզայ Բուլութի հետ, ով նախկինում բնակվել և աշխատել է Անկարայում:
Նա զբաղվում է մարդու իրավունքների, թուրքական քաղաքականության և պատմության, Մերձավոր Արևելքի կրոնական փոքրամասնությունների և հակասեմականության ուսումնասիրման հարցերով։ Հետազոտել և վերլուծել է Ադրբեջանի՝ 2020-2023 թվականների պատերազմն ու ցեղասպանությունը Արցախի դեմ։
- Պանթուրքիզմը և իսլամական ջիհադը 2020-2023 թվականների ադրբեջանա-թուրքական պատերազմի շարժիչ գաղափարախոսություններն են, որը նաև ներառում էր ցեղասպանություն Արցախի (Լեռնային Ղարաբաղ) դեմ։ Պանթուրքիզմի (այսինքն՝ թուրքիզմ, պանթուրանիզմ կամ թուրանիզմ) գաղափարախոսությունը պնդում է ենթադրյալ թուրքական ռասայի գերազանցությունը և ցանկանում է բոլոր «թուրքերին» համախմբել «Թուրան» կոչվող երկրի ներքո, որը կտարածվեր Եվրոպայից մինչև Հեռավոր Արևելք։
Հիմնականում այն թիրախավորում է Կենտրոնական Ասիան, այդ թվում՝ Ռուսաստանի որոշ հատվածներ։ Որպես նմուշ կարող եք նայել 2021-ի հետևյալ նկարին՝
Այն ցույց է տալիս թյուրքալեզու աշխարհի քարտեզը, որն ընդունել է Թուրքիայի նախագահ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանը իր կոալիցիոն գործընկեր և Թուրքիայի «Ազգայնական շարժում» կուսակցության (ԱՇԿ-MHP) առաջնորդ Դևլեթ Բահչելիից։
Քարտեզը ներառում է ոչ միայն Թուրքիան, այլև հարավային Ռուսաստանի և Սիբիրի զգալի տարածքներ, Հունաստանի և Բալկանների մի մասը, Կենտրոնական Ասիան, Չինաստանի Սինցզյան շրջանը, Մոնղոլիան և Իրանը։ Այսինքն պատկերված է այսպես կոչված «Մեծ Թուրանը»։
Հետևաբար Թուրքիայի և Ադրբեջանի կառավարությունները Հայաստանը դիտարկում են որպես խոչընդոտ, որն արգելափակում է իրենց թուրք-թուրանիստական ծրագիրը։ Այդ իսկ պատճառով նրանք նպատակ ունեն վերացնել Հայաստանը քարտեզից։ Դրա համար էլ Արցախի դեմ պատերազմն ու ցեղասպանությունը միայն Արցախին չի վերաբերում, միայն Արցախի մասին չէ։ Թուրքերն ու ադրբեջանցիները բացահայտ ասում են, որ հաջորդ թիրախը Հայաստանն է ու Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևը Հայաստանն անվանում է «արևմտյան Ադրբեջան»։ Եթե դա իրականացվի, ապա այս ծավալապաշտական և իսլամական-գերկայնության գաղափարախոսության ծրագիրը կվտանգի ինչպես Արևմուտքի, այնպես էլ Ռուսաստանի անվտանգությունը ու կայունությունը։
- Ինչպե՞ս եք պատկերացնում Ռուսաստանի դերը պանթուրքիստական նախագծում։
- Պատմության ընթացքում դարեր շարունակ եղել են ռուս-թուրքական պատերազմներ և մրցակցություն Ղրիմի, Ուկրաինայի, Մոլդովայի, Սև ծովի և Կովկասյան լեռների հսկայական տարածնքերի համար և ինչպես նշում է պատմաբան Միքայել Յալանուզյանը. «Ռուս-թուրքական առաջին պատերազմը տեղի է ունեցել 16-րդ դարում, մինչ օրս երկու կայսրությունները մարտի դաշտում բախվել են 12 անգամ։ Ռուսական և թուրքական կայսրությունների մրցակցությունը տարածվել է մինչև Կովկաս, Ղրիմ, Բալկանյան թերակղզի՝ ընդգծելով նրանց ռազմատնտեսական շահերը Սև ծովի ավազանում։ Չնայած փոփոխվող հաջողություններին Ռուսաստանը կարողացավ այդ պատերազմների ժամանակ Թուրքիային դուրս մղել հյուսիսից և հյուսիս-արևելքից, ինչպես նաև Կովկասից»։
Վերոնշյալ և շատ այլ տարածքներ նույնպես գտնվում են այն վայրերում, որոնք այսօր պանթուրքիստները պնդում և համարում են թուրքական հող։ Եթե այս պանթուրքիստական նախագիծը իրականանա, անշուշտ, Ռուսաստանը չի մնա որպես հիմնական խաղացող։ Ի վերջո, Ռուսաստանը թուրքերի կողմից կհեռացվի և տարածաշրջանից դուրս կմնա։ Պանթուրքիզմը թուրքական և իսլամական-գերկայնության գաղափարախոսություն է և Ռուսաստանի այն համոզմունքը, թե ինքը կշահի պանթուրքիզմից և Թուրքիայի ու Ադրբեջանի ջիհադիզմից, մոլորություն է։
Ցավոք, պանթուրքիզմը զարկ է ստացել 2020-23-ին Արցախի դեմ ադրբեջանա-թուրքական ցեղասպանության արդյունքում։ Արդյունքը քաջալերում է Թուրքիային շրջանցել Ռուսաստանը՝ ստեղծելով ուղիղ առևտրային էներգետիկ երթուղի դեպի Կենտրոնական Ասիա և Սիբիր։
Ինչպես նշել է հայտնի լրագրող Էլիսոն Թահմիզյան Մուսը․ «Ինչ վերաբերում է Ռուսաստանին, ապա նրանք Արցախում չկարողացան օգտագործել տրոյական ձին և թույլ տվեցին կործանել այն մարդկանց (հայերին), որոնց հետ ուս-ուսի կռվել են դարեր շարունակ»։
Ակնհայտորեն Թուրքիան Ռուսաստանին որպես դաշնակից չի տեսնում։ Այս երկու պետությունների ռազմավարական նպատակներն ու աշխարհայացքը սկզբունքորեն տարբեր են։ Թուրքիան պարզապես օգտագործում և շահագործում է Ռուսաստանին տարածաշրջանում իր ծավալապաշտական նպատակների համար՝ հայերին վերացնելու համար։
Եթե պանթուրքիստները հաղթանակ տանեն Կովկասում և Կենտրոնական Ասիայում, ապա նրանք մեծ սպառնալիք կստեղծեն Ռուսաստանի դեմ։
«Jamestown» հիմնադրամի համար Փոլ Գոբլի 2011 թվականի զեկույցում նշվում էր, որ Ռուսաստանին ավելի ու ավելի էր անհանգստացնում Մոլդովայի գագաուզ փոքրամասնության վրա Թուրքիայի աճող ազդեցությունը։
Նախկինում Հայաստանը և Ռուսաստանը ունեցել են պատմական նշանակալից հարաբերություններ և Ռուսաստանը պետք է ձգտի կասեցնել այս աղետալի պանթուրքիստական նախագիծը, ոչ միայն Հայաստանի ապագայի, այլև Ռուսաստանի, Բալկանների, Արևելյան Եվրոպայի և Ասիայի անվտանգության համար։
Փաստացի սա այն տարածքն է, որտեղ Ռուսաստանն ու Արևմուտքը կարող էին համագործակցել իրենց փոխադարձ շահերի համար։ Այսպիսով և՛ ԱՄՆ-ն, և՛ Ռուսաստանը պետք է պաշտպանեն և աջակցեն Հայաստանի ինքնապաշտպանությանը Թուրքիայի և Ադրբեջանի կողմից իրականցվող ցեղասպանական հանցագործություններից։ Նրանք պետք է կանգնեցնեն այս իմպերիալիստական պանթուրքիստական նախագծի իրագործողներին, որոնք փորձում են վերստեղծել Կենտրոնական Ասիան որպես թուրքական կայսրություն՝ վերացնելով Հայաստանը և վերածելով այն ոչ ինքնիշխան, թուրքական գավառի։ Սա է այն ամենը, ինչը Հայաստանի իշխանությունները պիտի ձգտեն հասկացնել աշխարհին։
- Ի՞նչ կարծիք ունեք ներկայիս հայ-թուրքական հարաբերությունների վերաբերյալ։ Այս պահին հարաբերություններն ի՞նչ փուլում են։
- 2020 թվականից ի վեր աշխարհն ականատես է եղել 1915 թվականին Արցախում Ադրբեջանի և Թուրքիայի կողմից իրականացված Հայոց Ցեղասպանության կրկնությանը։ Թուրքիան հայերի դեմ նացիստական կառավարության պես է գործում։ Թուրքիայի աչքերում Հայաստանը կա՛մ պետք է դադարեցնի գոյությունը, կա՛մ ամբողջովին պետք է կախված լինի Թուրքիայից, ճիշտ այնպես ինչպես օսմանյան նահանգը (վիլայեթը):
Երկուսն էլ անընդունելի տարբերակներ են Հայաստանի անվտանգության և ինքնիշխանության համար։Այդ իսկ պատճառով Հայաստանը չպետք է ընկնի Թուրքիայի կողմից այսպես կոչված նորմալացման պահանջների ծուղակը։
Այս պահին Թուրքիայի հետ հարաբերությունների կարգավորումը ինքնասպան հետևանքներ կունենա Հայաստանի համար։ Թուրքիայի և Հայաստանի միջև հարաբերությունների կարգավորում չպետք է լինի, քանի դեռ Թուրքիան քաղաքակիթ պետություն չի դարձել։
- Դուք բոլորովին չեք կիսում Էրդողանի քաղաքականության և կառավարության հիմնական սկզբունքները, թեև նա վերընտրվեց։ Ի՞նչ հետևանքների է հանգեցրել այս դիրքորոշումը ձեզ համար։
- Վերջին 8 տարում ես ինքնակամ աքսորի մեջ եմ։
- Ըստ Ձեզ՝ «Զանգեզուրի միջանցքը» կոչվածը կդառնա՞ իրականություն։ Թուրքիան կհաջողի՞, թե՞ Հայաստանը թույլ չի տա։
- Պանթուրքիստական նախագիծը պահանջում է «Զանգեզուրի միջանցք», որը Թուրքիան Նախիջևանով կկապի Արբեջանի հետ, իսկ հետագայում ողջ «թուրքական աշխարհի» հետ և Հայաստանը միայն իր գոյությամբ միշտ է դա կանխել։
Այժմ թուրքական լրատվամիջոցները զբաղված են հակահայկական քարոզչությմաբ՝ ուղղված հատկապես Հայաստանի հարավին։ Հատկապես աչքի զարնող էր հոկտեմբերի 5-ի էրդողանամետ «Թուրքիա» թերթի վերնագիրը։ Այն Սյունիքի (Զանգեզուր) հայերին վերաբերում է որպես «օձ», «ավազակախմբեր» և «ահաբեկիչներ», որոնք ռազմական պատրաստություն են ստանում արևմտյան զինվորներից և Իրանից։ Երբ թուրքական լրատվամիջոցներն օգտագործում են նման բառեր, նրանց նպատակն է նախապատրաստել հանրությանը «թշնամու» դեմ առաջիկա պատերազմին։
Մինչդեռ սեպտեմբերի 26-ին Էրդողանն Ադրբեջանից վերադառնալիս ինքնաթիռում լրագրողներին հայտնել էր, որ «Զանգեզուրի միջանցքի» իրագործումը շատ կարևոր է Թուրքիայի և Ադրբեջանի համար, այն ռազմավարական խնդիր է և պետք է ավարտին հասցվի։
Կարծում եմ, որ Հայաստանի ռազմավարությունը պետք է լինի տարածաշրջանային և համաշխարհային տերությունների հետ դաշինքների հրատապ ամրապնդումը, այլ ոչ թե Թուրքիայի և Ադրբեջանի։
- 44-օրյա պատերազմից հետո Թուրքիայի դերը հարավային Կովկասում զգալիորեն աճել է։ Այս հանգամանքը հաշվի առնելով ի՞նչ եք կարծում՝ որքա՞ն է նոր պատերազմի հավանականությունը։
- Թուրքիան և Ադրբեջանը, չնայած բազմաթիվ «հրադադարների», 2020-ից ի վեր՝ չեն դադարեցրել իրենց պատերազմը հայերի դեմ։ Էրդողանի և Ալիևի պես ցեղասպան բռնակալներին հանգստացնելը չի կարող կանխել պատերազմը։ Ընդհակառակը որքան շատ են փոխզիջումները, այնքան ավելի շատ են պահանջները։
Հետևաբար կարծում եմ, որ Հայաստանը պետք է ամրապնդի իր տարածաշրջանային և գլոբալ դաշինքները, ամրացնի հարաբերություններն իր դաշնակիցների և գործընկերների հետ, հզորացնի բանակը և ծավալի համաշխարհային տեղեկատվական արշավ՝ աշխարհին ասելու, որ եթե Թուրքիայի և Ադրբեջանի պանթուրքիստական, իմպերիալիստական ծրագիրը իրականանա, թուրքական ուժերը կշարունակեն մահ, վնաս և ավերածություններ պատճառել ոչ միայն հայերին, այլև տարածաշրանի միլիոնավոր մարդկանց: