ԽՍՀՄ-ին մի՛ մեղադրեք Լեռնային Ղարաբաղում պատերազմի համար. Global Research-ը՝ Արցախյան վերջին պատերազմի և այլ հարցերի շուրջ
Global Research հետազոտական կենտրոնի թղթակից, անկախ լրագրող և աշխարհաքաղաքական վերլուծաբան Մաքս Փերրին հոդված է հրապարակել՝ անդրադառնալով Արցախյան վերջին պատերազմին և դրա հետ Խորհրդային Միության կապին, գրում է tert.am-ը:
Ստորև մասնակի կրճատումներով ներկայացնում ենք վերլուծաբանի հոդվածը:
«Սեպտեմբերի վերջին շաբաթվա ընթացքում Ադրբեջանը վերսկսեց հարձակողական ռազմական գործողությունները՝ շարունակելով երկարատև զինված հակամարտությունը և տարածքային վեճը Հայաստանի և Լեռնային Ղարաբաղի հետ:
Մինչև հոկտեմբեր, այս բախումները ծավալվեցին պետական սահմանի վրա Ադրբեջանի և միջազգայնորեն չճանաչված Արցախի Հանրապետության միջև, որը ադրբեջանցիները ենթարկվեցին ինտենսիվ գնդակոծության իսրայելական արտադրության արգելված կասետային ռումբերով: Հայաստանը պատասխան հարվածներով արձագանքեց Ադրբեջանին: 1994-ին Ռուսաստանի միջնորդությամբ կնքված հրադադարի պահից ի վեր լայնամասշտաբ մարտերի ամենասարսափելի վերսկսվելու ընթացքում երկու կողմերից էլ հաղորդվեցին քաղաքացիական զոհերի մասին: Այնուհետև նոյեմբերին Ադրբեջանի, Հայաստանի և ՌԴ ղեկավարները ստորագրեցին նոր հրադադար: Այնուամենայնիվ, այն, ինչը տարբերակում էր պատերազմի՝ այս նոր վերսկսումը նախորդ բախումներից, ոչ միայն դաժանությունն էր, այլ նաև Թուրքիայի կողմից դրա ուղղակի հրահրումը, որն արտահայտվել էր Ադրբեջանին ռազմական աջակցություն ցույց տալով, ներառյալ Սիրիայից ջիհադիստ վարձկանների հայտնի հավաքագրումը:
Սահմանային վեճը «դարերի խորքից եկած չէ»: Դրա արմատները համեմատաբար «երիտասարդ են»՝ չնայած թուրքերի և Օսմանյան կայսրության կողմից հայերի նկատմամբ պատմական հետապնդումներին: Ինչպես շատերն են նշել, 1988-ին սկսված պատերազմի հիմքերը դրվել են ոչ թե հեռավոր անցյալում, այլ ռուսական հեղափոխությունից հետո Հարավային Կովկասում խորհրդային հանրապետությունների կազմավորումից տասնամյակներ առաջ: Ավելի կոնկրետ՝ ԽՍՀՄ փլուզումից հետո, այս շրջանը Ադրբեջանում ընդգրկելու վիճահարույց որոշումը, որը կայացրել է Իոսիֆ Ստալինը 1921 թվականին, բերեց ահռելի հետևանքների, քանի որ այս լեռնային տարածքի բնակչության ճնշող մեծամասնությունը պատմականորեն էթնիկ հայեր են: Չնայած դա մասամբ կարող է լինել հակամարտության պատճառը, բայց անհեռատես վերլուծաբանների մեծ մասը պարզեցնում է դրա հիմքը՝ հաշվի առնելով ներկայիս սրացումը՝ պատասխանատվությունը գցելով բացառապես Խորհրդային Միության ղեկավարության վրա, որը քաղաքական որոշումներ կայացրեց մի քանի տասնամյակ առաջ: Եվ այս ամենի հետևանքով, Հարավային Կովկասում «սառեցված հակամարտության» իրական պատճառները ուշադրության կենտրոնից դուրս են մնացել:
Խորհրդային Միության կառավարության ղեկավար Վլադիմիր Լենինը ժամանակին անվանեց Ռուսական կայսրությունը «ժողովուրդների բանտ»՝ նկատի ունենալով ցարական ինքնավարության կողմից գաղութացված ավելի քան 120 տարբեր ազգություններին:
Առաջին համաշխարհային պատերազմում Օսմանյան կայսրության պարտությունից և Ռուսական հեղափոխությունից հետո փոխվեցին Անդրկովկասի ժողովրդագրությունը, ինչպես նաև սահմանները: Տարածաշրջանում ավելացավ էթնիկ հայերի ընդհանուր թիվը, որոնցից շատերը Ցեղասպանության հետևանքով այստեղ էին տեղահանվել: Այնուամենայնիվ, դրանից նույնիսկ մեկ դար առաջ Լեռնային Ղարաբաղի դեռ 90%-ից ավելին հայկական էր, չնայած այն փաստին, որ Հարավային Կովկասը, որպես ամբողջություն, բաղկացած էր բազմաթիվ տարբեր էթնիկ խմբավորումներից: 19-րդ դարում ազգայնականության եվրոպական հասկացությունների ազդեցությունը տարածաշրջանի տարբեր խառը խմբերին ստիպեց վերանայել իրենց ինքնությունը՝ ավելի ու ավելի համահունչ դառնալով էթնո-տարածքային և ազգայնական տերմիններին: Ազգային հարցը լուծելու համար Խորհրդային Միությունը որդեգրեց մի քաղաքականություն, որը խրախուսում էր հանրապետությունների և վարչական սահմանների հաստատումը, որը, ցավոք, միշտ չէ, որ լիովին համընկնում էր բնակչության բազմազանության հետ:
Ռուսաստանում հեղափոխությունից հետո Անդրկովկասն ի սկզբանե միավորված խորհրդային հանրապետություն էր, որն ընդգրկում էր Հայաստանը, Ադրբեջանը և Վրաստանը: Բայց շուտով հանրապետությունը բաժանվեց երեք առանձին պետությունների: Չնայած այն փաստին, որ Արցախը խոստացել էին Հայաստանին և անտեսելով նրա բնակչության կամքը՝ Ստալինը, այն ժամանակ ազգությունների խորհրդային կոմիսարը, Լեռնային Ղարաբաղը փոխանցեց Ադրբեջանին՝ ինքնավարության կարգավիճակով:
Այնուամենայնիվ, կարևոր է ընդունել, որ չնայած այս ճակատագրական որոշմանը՝ ԽՍՀՄ-ի օրոք յոթ տասնամյակ շարունակ, երկու կողմերն էլ հիմնականում խաղաղ գոյակցում էին, մինչդեռ ԼՂ հայերը շարունակում էին պաշտպանել հայրենիքի հետ վերամիավորման գաղափարները ՝ առանց որևէ արյունահեղության: Դա չի նշանակում, որ խորհրդաին առաջնորդները, որոնք հաճախ տարաձայնություններ ունեին ազգային հարցում, չէին սխալվում, բայց սոցիալիզմի բնութագրական ձեռքբերումներից մեկը ճնշված խմբերի միջև հաճախ տարածված արյունալի հակամարտությունների զգալի կրճատումն էր, որոնք բաժանում էին ազգային տարածքները: Միայն «բացախոսության և վերակառուցման» (Միխայիլ Գորբաչովի հռչակած բացախոսության («գլասնոստ») և վերակառուցման («պերեստրոյկա») քաղաքական կուրսը, որը պիտի ազատականացներ Խորհրդային Միության քաղաքական և տնտեսական լանդշաֆտը- Tert.am) պայմաններում էր, որ Հարավային Կովկասում սոցիալական դժգոհությունը ստացավ իռենտենտիստական արտահայտություն, որը Լեռնային Ղարաբաղում վերաճեց բռնության, ինչպես Վրաստանում դա տեղի ունեցավ Աբխազիայում և Հարավային Օսիայում, և Հյուսիսային Կովկասում գտնվող Չեչնիայում:
Արևելյան Եվրոպայի վերգաղութացումը օտարերկրյա կապիտալի կողմից ներառում էր անջատողական և ազգայնական շարժումների խրախուսումը անկախության համար հետխորհրդային տարածքում: Եվ Հարավային Կովկասը նույնպես բացառություն չէր: Արևմտյան հեգեմոնիայի ձևանմուշը` հիմնված ժամանակակից աշխարհաքաղաքականության բրիտանացի հիմնադիր Սըր Հալֆորդ Մաքինդերի «Հարթլենդի թեորիա»-ի վրա, որի «Պատմության աշխարհագրական առանցքը» ընդգծում էր Արևելյան Եվրոպայի ռազմավարական կարևորությունը, գործի դրվեց Բժեզինսկիի` ԱՄՆ նախկին նախագահ Ջիմի Քարթերի վարչակազմի ազգային անվտանգության հարցերով խորհրդականի կողմից: Չնայած Լեհաստանում ծնված Զբիգնև Բժեզինսկին «քարոզում էր» Վիետնամի պատերազմի և ԱՄՆ կայսրության սեփական «Մեծ խաղի» սովետական համարժեքը ՝ աֆղան մոջահեդներին մահացու զենք մատակարարելով, նա նաև ստեղծեց «Ազգությունների աշխատանքային խումբ» (NWG), որի խնդիրն էր խթանել էթնիկական լարվածությունը ոչ ռուս խմբերի և «խորհրդային ուղեծրի» միջև: ԽՍՀՄ փլուզումից հետո, Բժեզինսկին և Ատլանտիսիստական կուսակցությունը շարունակում էին կազմակերպել Եվրասիայի ամբողջական չափափոխման և բալկանացման գործընթացը՝ հրահրելով էթնո-ազգայնական բաժանումներ «երկաթե վարագույրի» (քաղաքական կլիշե, որը ակտիվ գործածության մեջ է մտցրել Ուինսթոն Չերչիլը՝ 1946 թվականի մարտի 5-ի իր Ֆուլտոնյան ելույթում, որը խորհրդանշում է Սառը պատերազմի սկիզբը: Երկաթե վարագույր ասելով՝ նկատի է առնվել տեղեկատվական, քաղաքական և սահմանային այն արգելքը, որը ԽՍՀՄ-ն և այլ սոցիալիստական պետությունները մեկուսացրել է կապիտալիստական պետություններից - Tert.am) ետևում գտնվող «գերեվարված պետություններում»՝ նույնիսկ ազատ շուկայի վերահաստատումից հետո:
Բժեզինսկիի «Մաքիավելլիի ռազմավարությունը» կյանքի կոչվեց նրա «Մեծ շախմատի տախտակ. ամերիկյան առաջնություն և դրա աշխարհառազմավարական հրամայականները» գրքում: Այն «կանխատեսում» էր ոչ միայն ՆԱՏՕ-ի ընդլայնումն արևելք դեպի Ռուսաստանի սահմաններ, այլև իսլամիզմի և պանթյուրքիզմի վերածնունդ Կովկասի և Կենտրոնական Ասիայի հետխորհրդային տարածքում: Լինելով Մակինդերի ընդունակ ուսանողը՝ Բժեզինսկին ոգեշնչվել էր իր գաղափարներից՝ հիմնականում կառուցելով իր տեսությունը նավթով հարուստ Հարավային Կովկասը Մոսկվայի ազդեցության գոտուց հեռացնելու կարևորության վերաբերյալ: Ադրբեջանը նախկին Խորհրդային Միության առաջին երկրներից մեկն էր, որը 1993 թ.-ին Կենտրոնական հետախուզական վարչության աջակցությամբ իրականացված պետական հեղաշրջումից հետո դարձավ արևմտյան ուժի հենասյունը: Աբուլֆազ Էլչիբեյի ժողովրդավարական ընտրված կառավարության տապալման հետևանքով իշխանության եկավ Հեյդար Ալիևը՝ Ադրբեջանի ներկայիս նախագահի հայրը, որը երկիրը շեղեց Մոսկվայից և սկսեց Լեռնային Ղարաբաղի ադրբեջանցացումը: Երկու տարի անց Բժեզինսկին այցելեց Ադրբեջան և օգնեց բանակցություններ վարել «Բաքու-Թբիլիսի-Ջեյհան» նավթամուղի հարցով, որը Ադրբեջանի մայրաքաղաք Բաքուն Վրաստանի մայրաքաղաք Թբիլիսիի միջոցով միացնում է Թուրքիայի հարավարևելյան նավահանգիստ Ջեյհանին:
2018 թվականից, այսպես կոչված, «թավշյա հեղափոխությունից» հետո, որը ՀՀ-ում իշխանության բերեց միջազգային ֆինանսիստ Ջորջ Սորոսին աջակցողներին, Հայաստանը նույնպես գտնվում է «Արևմուտքի հաճախորդ-պետություն» դառնալու սպառնալիքի տակ:
Այս ամենի համար Փաշինյանը խոստացել է ստորագրել Եվրամիության հետ Ասոցացման մասին համաձայնագիր, բայց նախ նա ստիպված կլինի Երևանը դուրս բերել Եվրասիական տնտեսական միությունից: Նոյեմբերի 9-ի զինադադարի ստորագրումից հետո Փաշինյանն ինքը դարձավ զանգվածային բողոքների թիրախ Հայաստանում: Նույնիսկ հարձակում եղավ Երևանում գտնվող ՀՀ խորհրդարանի շենքի վրա, քանի որ շատերը զայրացած էին նրա՝ ռազմավարական նշանակություն ունեցող Շուշի քաղաքը հանձնելու վերաբերյալ ենթադրյալ վաղաժամ կայացրած որոշումից:
Պատահեց այնպես, որ Սորոսը ֆինանսական խթան տվեց նաև «Կանոնադրություն 77» քաղաքացիական հասարակության խմբին, որը գլխավորեց 1989 թ. «Առաջին թավշյա հեղափոխությունը»՝ տապալելով մարքսիստ-լենինյան կառավարությունը Չեխոսլովակիայում:
Հայաստանում 2018-ի «Գունավոր հեղափոխությունը» նույնական էր արևմտամետ բողոքական շարժումներից շատերի հետ, որոնք հետխորհրդային աշխարհում հանգեցրին Արևելյան Եվրոպայի և Կենտրոնական Ասիայի վարչակարգի փոփոխությանը: Փաշինյանի հետագա ընտրությունը պետք է վերականգներ Բաքվի հետ բանակցությունները, բայց դրա փոխարեն անկլավում բռնություններ սկսվեցին: Պատահական չէ, որ հենց որ Հայաստանի կառավարությունը սկսեց շրջվել դեպի Եվրամիություն՝ Մոսկվայից հեռու, բախումները վերսկսվեցին: Հայերը պետք է վախենան նրանից, որ, եթե հավատանք այս մարդու խոսքերին, Սորոսը «խամաճիկի պես» կառավարում է ՀՀ կառավարությանը: Չնայած այն հանգամանքին, որ Թուրքիայի նախագահ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանը կտրուկ քննադատել է «Բաց հասարակություն» հիմնադրամին, ներդրողը մարտ ամսին Financial Times-ում հրապարակեց մի հոդված, որում Սորոսը «սրբացրեց» նեոսուլթանին և «սատանայացրեց» Պուտինին:
Հայաստանի տեսանկյունից անհնար է առանձնացնել վերջին պատերազմի ընթացքում ադրբեջանցիներին Թուրքիայի ուղղակի տրամադրված օգնությունը Ցեղասպանության կոլեկտիվ հիշողությունից, որը Անկարան և Բաքուն հերքում են մինչ օրս: Սա կարելի է մեկնաբանել միայն որպես գոյության սպառնալիք և Էրդողանի նեոօսմանյան նկրտումների նշան: Նրանց համար, ովքեր կասկածի տակ են դնում Թուրքիայի էքսպանսիոնիստական նկրտումները, հաղորդվել է նաև, որ Անկարան այդ ժամանակից սիրիական վարձկաններ է հավաքագրել Հունաստանի սահմանին և Քաշմիրում: Աֆրինից և Իդլիբից Լեռնային Ղարաբաղ օտարերկրյա ահաբեկիչների տեղափոխումը հանգեցրեց ռազմական հանցագործությունների, ինչպիսիք են հայ զինվորների գլխատումները: Չնայած Ադրբեջանի՝ մահմեդական աշխարհում ամենաաշխարհիկ երկիրը համարվելու համբավին, թվում է, որ սուննի իսլամիստների այս պրակտիկան անցել է Ադրբեջանի զինված ուժերին: Թուրքիայի աջակցությունը նաև ներկայացնում է միջազգային հարթություն, որը պարունակում է հակամարտության վերափոխման վտանգ դեպի պրոքսի պատերազմի (պատերազմ ուրիշի ձեռքերով` միջազգային հակամարտություն երկու երկրների միջև, որոնք ցանկանում են սեփական նպատակներին հասնել պատերազմական գործողությունների միջոցով մեկ այլ՝ երրորդ երկրի ռեսուրսներն օգտագործելու եղանակով՝ ունենալով այդ երրորդ երկրի ներքին կոնֆլիկտը քողարկելու թույլտվություն,- Tert.am), որում կարող են ներգրավվել Իսրայելը, Իրանը, Ռուսաստանը, Միացյալ Նահանգները և այլ խաղացողներ:
Պատերազմի աշխարհաքաղաքական ենթատեքստը երկիմաստ է: 2016-ին Թուրքիայում հեղաշրջման փորձին ԱՄՆ ներգրավվածության առբչությամբ Անկարայի կասկածները և ԿՀՎ հովանավորությամբ գործող իսլամական հոգևորական Ֆեթուլլահ Գյուլենին Փենսիլվանիայից արտահանձնելու մասին Վաշինգտոնի մերժումը, ԱՄՆ-ի և Թուրքիայի հարաբերությունները քաոսի է վերածել, և հարաբերությունները միայն վատթարացել են, երբ Անկարան, խախտելով ՆԱՏՕ-ի իր պարտավորությունները, ձեռք է բերել ռուսական «Ս-400» համակարգը:
ԴԱԻՇ-ի (Իրաքի և Սիրիայի տարածքներում գործող ծայրահեղ իսլամիստական խմբավորում, - Tert.am) դեմ պայքարի համար Սիրիայի դեմոկրատական ուժերի կոալիցիայում ԱՄՆ-ի կողմից քրդերի ներգրավումը Թուրքիային ավելի առաջ մղեց դեպի Մոսկվա: Անկարային պատժելու, ԱՄՆ նախագահ Դոնալդ Թրամփի կողմից Սիրիայի հյուսիս-արևելք զորքերի դուրսբերումը դատապարտելու համար, որը հրահրեց Թուրքիայի ներխուժումը քրդերի կողմից վերահսկվող տարածք անցյալ տարի, ԱՄՆ Ներկայացուցիչների պալատը օգտվեց պահից` ընդունելով բանաձև, որը պաշտոնապես ճանաչում է Հայոց ցեղասպանությունը` տասնամյակների մերժումից հետո: Այնուամենայնիվ, Սենատ հասնելուն պես, այս բանաձևն անէացավ, քանի որ Թուրքիայի և Ադրբեջանի ճնշման խմբերը շարունակում են մնալ առաջատար խաղացողներ օտարերկրյա գործակալներին լոբբինգի ենթարկելու պրակտիկայում ՝ զիջելով միայն ազատագրված սիոնիստներին: Կոնգրեսի մակարդակով նույնիսկ «առաջադեմ» Իլհան Օմարը (սոմալիական ծագմամբ ամերիկացի քաղաքական գործիչ, դեմոկրատ,- Tert.am), որը ընդունում էր թուրքական լոբբիի նախընտրական նվիրատվությունները և փակ հանդիպումներ էր ունենում Էրդողանի հետ, ձեռնպահ քվեարկեց օրինագծին:
Որոշ վերլուծաբաններ, որոնք Թուրքիային «գեղեցկացնելու» մտադրություն ունեն, ենթադրում են, որ վերջին տարիներին ԱՄՆ-ի և ՆԱՏՕ-ի իր դաշնակիցների հարաբերությունների սառեցման պատճառով, ինչպես նաև Հայաստանի՝ դեպի ԵՄ շրջվելու հետ մեկտեղ, Մոսկվային ինչ-որ կերպ ձեռնտու կլինի աջակցել Ադրբեջանի հաղթանակին: Նույնիսկ եթե դա ճիշտ լիներ, այս հայտարարությունը թերագնահատում է Ռուսաստանի պատմական կապը Հայաստանի հետ՝ որպես Օսմանյան կայսրության իշխանության տակ գտնվող ուղղափառ քրիստոնյաների պաշտպան:
Իրականում, Մոսկվայի միակ նախընտրությունը հավասարակշռությունն է և դիվանագիտական հաղթանակը, որը կլուծի թե՛ ԱՄՆ-ի, թե՛ Թուրքիայի կողմից հրահրվող իրավիճակը: Խորհրդային Միության փլուզումից երեք տասնամյակ անց Ռուսաստանի «մերձավոր արտասահմանը» գրեթե ամբողջությամբ կլանվեց Եվրամիության ու ՆԱՏՕ-ի կողմից, որոնք ժխտեցին իրենց խոստումը, այն է՝ չտարածվել Արևելյան Գերմանիայի սահմաններից: Իսկ Վաշինգտոնի և Մոսկվայի միջև լարվածությունը հասել է մի կետի, որի նմանը չի եղել սառը պատերազմի գագաթնակետից ի վեր:
Չնայած Պուտինը բավականին հմուտ է ազգամիջյան հակամարտություններում փոխզիջումների հասնելու հարցում, ինչպես դա ապացուցեց Հյուսիսային Կովկասում ՝ չեչենական պատերազմները դադարեցնելով, Լեռնային Ղարաբաղում միջնորդավորված ցանկացած նոր հրադադար կլինի միայն «խորը վերքի կարճաժամկետ վիրակապում»: Ստեղծված իրավիճակը կշարունակվի այնքան ժամանակ, քանի դեռ Նախկին Խորհրդային Միության շրջանները մնում են «ազատ ձեռնարկատիրության տակ» և իմպերիալիզմի թիրախում, որը կարող է տարաձայնություններ սերմանել նրա տարասեռ բնակիչների միջև»: