Մարդկությունը իր ստեղծման օրվանից անընդհատ պատերազմում է. Արծրուն Հովհաննիսյան
Մարդկությունը իր ստեղծման օրվանից անընդհատ պատերազմում է և իր վարած մարտերը ուսումնասիրում՝ վերածելով այն գիտության: Չնայած դրան՝ միևնույն է, ամեն մի նոր մարտական գործողություն նոր գիտափորձ է: Մեծ գիտափորձ է հոգեբանության, սոցիոլոգիայի, մաթեմատիկայի, ֆիզիկայի, զինագործության և բազում այլ գիտությունների ոլորտներում միաժամանակ: Այս մասին ասված է Արծրուն Հովհաննիսյանի ՛՛Հատվածներ Ռազմարվեստ աշխատության՛՛, հատոր երկրորդ, ՛՛Ցամաքային ճեղքում՛՛ գրքում։
Այս գիտափորձն առանձնանում է նրանով, որ այստեղ ի սկզբանե անհայտներ շատ կան, և արդյունքներն էլ պայմանավորված են բազում հանգամանքներով, սակայն ամեն մի գիտափորձի նման դրա արդյունքները համակարգվում են ու գիտականացվում:
Պատերազմում երեք սուբյեկտ կա, որոնց ճիշտ օգտագործումը և հատկապես համադրումը հանգեցնում են վերջնական հաջողության: Դրանք յուրաքանչյուր բանակի մարտունակության, երկրի պաշտպանունակության ցուցանիշն են ապահովում:
Առաջինը մարդն է իր ոգով, այլ կերպ ասած՝ հաղթելու կամքով, երկրորդը՝ նույն մարդու անսահման կատարելագործվելու կարողությունը, այլ կերպ ասած՝ մարտական հմտությունը, արհեստավարժությունը, ռազմական, մարտական պատրաստությունը, երրորդը՝ կրկին մարդու կողմից ստեղծված զենքը, որը կարող է լինել գերժամանակակից կամ հին, սակայն կարող է և ընդհանրապես չլինել:
Իհարկե, զենքի իսպառ բացակայությունը որոշիչ կարող է լինել միանգամից, սակայն այդպես գրեթե չի լինում:
Կարող է լինել նաև այնպես, որ մարդու կողմից կիրառված զենքի մակարդակը այնքան տարբերվի հակառակորդից, որ միանգամից որոշի պատերազմի ելքը, ինչպես եվրոպացիների կողմից Ամերիկայի գրավումը կամ անգլո-զուլուսական, անգլո-սուդանական պատերազմները, սակայն դրանք՝ որպես քաղաքակրթությունների բախման օրինակներ, շատ քիչ հանդիպող դեպքեր են:
Այս ամենին ավելանում է ևս մեկ գործոն, որը սակայն առանձին ի հայտ չի գալիս, այլ կազմում է հավելում ու ավելի շատ ռազմավարական հարթությանն է վերաբերում: Խոսքը խելամիտ քանակի կամ հարաբերակցության մասին է, եթե բանակները ունեն քանակական համապատասխան հարաբերակցություն: Այս լրացուցիչ գործոնը իր բնույթով երեք գործոնի հետ հարաբերվում է տարբեր կերպ. եթե զուտ մարտավարական ու օպերատիվ հարթության մեջ է, ապա հարաբերվում է, բայց քիչ, իսկ եթե ռազմավարական հարթություն է տեղափոխվում, այսինքն՝ պետության պաշտպանունակությանն է վերաբերում, դրա դերն սկսում է ավելի կարևորվել:
Այս սուբյեկտները պատերազմում ռազմավարական կարևոր գործոններ են, որոնք ամեն անգամ չէ, որ այս դրսևորումն ունեն: Ոմանք դրանց կարող են անվանել նաև մարտավարական գործոններ, սակայն դրանց սահմաններն ու որակումները տատանվում են մարտավարականից մինչև ռազմավարական՝ իրավիճակով և այլ հանգամանքներով պայմանավորված: Օրինակ՝ զենքը կարող է լինել ինչպես սովորական՝ ձեռքի, որն իր տեսակով մարտավարական է, և ատոմային մարտագլխիկով հրթիռ, որն արդեն ռազմավարական նշանակության զենք է: Նույնը վերաբերում է մարտական հմտությանը: Շարքային զինվորի կամ կրտսեր հրամանատարի հմտությունները հիմնականում հարկավոր են մարտավարական խնդիրներ լուծելու համար, սակայն մի քանի հազար զինվորների նույն հատկանիշները ռազմավարական գործոններ են: Միևնույն ժամանակ մեկ զորավարի հմտությունները ռազմավարական ռազմագործողությունների ղեկավարման, պատերազմներում հաղթելու համար են նախատեսված և արդեն պետական, ռազմավարական նշանակություն ունեն: Նույնը վերաբերում է նաև մարտական ոգուն: Մեկ կամ մի քանի տասնյակ զինվորների, ապագա զինվորների բարձր ոգին մարտավարական գործոն է, սակայն մի քանի հազարինը, ամբողջ երկրի բնակչության կամքը՝ ռազմավարական: Այսինքն՝ քանակական գործոնը տալիս է իր նշանակության աճի ու բնույթի արդյունքը: Ոգու հատկանիշն իր առավելությունը ունի նաև այստեղ, այն գրեթե չունի միջին, օպերատիվ նշանակություն: Առհասարակ ապագա պատերազմներում միջին՝ օպերատիվ մակարադակն զգալիորեն կթուլանա՝ իր որոշ գործառույթներ տալով ներքևի ու վերևի օղակներին: Սա քննարկման առանձին թեմա է: Այս երեք գործոնը, իրար հետ միասին կամ առանձին հարաբերվելով, ստեղծում են մյուս գործոնները, որոնք երբեմն դիտարկվում են առանձին կամ ավելի կարևոր: Օրինակ՝ երկրորդ ու երրորդ գործոնների համադրմամբ է ստացվում լավ կապն ու կառավարման համակարգը, քողարկումը, հետախուզությունը և այլն:
Իհարկե, փիլիսոփայական որոշ դպրոցների ներկայացուցիչներ կարող են ասել, որ այս առաջինը մարդն է, իսկ երկուսն էլ մարդու ստեղծածն են, դրանցից միայն մեկն է շոշափելի, նյութական, հետևաբար որպես առանձին սուբյեկտ դիտարկելը սխալ է: Կամ կարող են ասել, որ մեծ քանակները միանգամից ամեն ինչ որոշում են: Միգուցե սենյակներում ծավալվող բանավեճերում նրանք իրավացի լինեն, սակայն ռազմական գործում, կոնկրետ ռազմադաշտում դա այդպես չէ: Իդեալական բանակները իհարկե ունեն գործի փայլուն գիտակ զորավարներ ու զինվորներ, որոնց լավ են սովորեցրել մարտ վարելը, նրանց ոգին բարձր է, հաղթելու կամքը՝ երկաթյա, զենքը՝ գերժամանակակից ու բոլոր պայմաններին համապատասխանող, սակայն իրականում նման բանակները քիչ են հանդիպում պատմության մեջ: Հավանաբար հենց այդպիսին են եղել կամ դրան մոտ են եղել արիական բանակները, որ հասել են մինչև աշխարհի ծայրը: Միգուցե նման բանակների են առաջնորդել ժամանակին ռազմական գործի ռահվիրաներ Մակեդոնացին, Հաննիբալը, Չինգիզ Խանը, Նապոլեոնը և այլք: Նրանց ցուցակը շատ մեծ չէ: Միգուցե նման բանակ էր ամերիկյան բանակը, որը, 2003 թ. ունենալով հակառակորդից մի քանի անգամ քիչ ցամաքային ուժեր և ապահովելով պատմության մեջ ամենաերկար ու ամենաանխոցելի հաղորդակցության ուղիները, կայծակնային արագությամբ հաղթանակեց աշխարհի հնագույն կենտրոնում, ուր ժամանակին տարածվում էր Բաբելոնը: Սովորաբար ամեն անգամ չէ, որ այդպես է լինում: Միևնույն է, որոշիչը ոգին է: Մակեդոնացին ավելի քան տասը տարի վարում էր անդադար հաղթական արշավանքներ և ամենուր նրա զորքի մարտական ոգին հավասարը չուներ, սակայն երբ նրանք կորցրին այդ պատերազմի շարժառիթը և առաջին անգամ իրենց արքային հարցրին, թե ի վերջո ինչու են հասել աշխարհի ծայրը, ամեն ինչ ավարտվեց շատ արագ: Ամերիկյան բանակը, հավատալով իր բացառիկությանը, 2003 թ. քառասուն օրում վարելով աշխարհի ամենաարագ, ամենատեխնոլոգիական և նորարարական պատերազմը, գրավեց ամբողջ Իրաքը, սակայն հաջորդ օրվանից արդեն ամերիկյան բանակի զինվորները, չիմանալով իրենց առաքելության իմաստը, գցեցին ամերիկյան բանակի մարտական ոգին և բարոյահոգեբանական աստիճանը, չնայած երեք գործոնից դեռ երկուսը շատ բարձր էին:
Աշխարհի և բոլոր ժամանակների բանակների զգալի մասի դեպքում այս երեք գործոնից առնվազն մեկը, որոշ դեպքերում՝ նաև երկուսը, անհրաժեշտ մակարդակի չէ: Փորձը ցույց է տվել, որ մեկ գործոնի բացակայության կամ անհրաժեշտ մակարդակ չապահովելու դեպքում այդ բանակի կիրառության գործը ծանրանում է, սակայն կործանարար ավարտ չի ունենում, եթե բացակայող կամ թերացող գործոնը ոգին կամ կամքը չէ: Այս գործոնը մյուս երկուսի և նույնիսկ քանակի նկատմամբ մեծ առավելություն ունի, որը բխում է մարդու ներքին բնույթից: Ինչպես հիվանդության դեմ պայքարելիս, սպորտային մրցումներում, այնպես էլ ռազմական գործում կամքը, ոգին վճռորոշ նշանակություն ունեն: Սա երեք գործոնից միակն է, որը կարող է փոխարինել, լրացնել երկուսի միաժամանակյա պակասը: Այսինքն, եթե չունես լավ զենք կամ լավ պատրաստություն, չունես զորքի մեծ թվաքանակ կամ երեքը միաժամանակ, սակայն հաղթելու կամքը շատ բարձր է, ապա հաղթանակի հասնել հնարավոր է, բարդ է, բայց հնարավոր է:
Նապոլեոնն ասում էր, որ ոգին հարաբերվում է ֆիզիկական ուժի հետ երեքը մեկի հարաբերությամբ: Չնայած մեր կարծիքով հարաբերակցությունը ավելի մեծ է, բայց ըստ էության մեծագույն զորավարը չէր սխալվում: Նույն կարծիքին է նաև գերմանացի մեծ զորավար Հ. Գուդերիանը[1]:
Այդպես է եղել սպարտացիների մոտ, այդպես է եղել Հաննիբալի դեպքում, այդպես է եղել Ավարայրում, Ակոռիում, Սարդարապատում, Արցախում և Հայոց պատմության բազմաթիվ այլ ճակատամարտերում, երբ մեր նախնիները, գործելով ուժերի անհավատալի հարաբերակցության պայմաններում, բացառիկ հաղթանակներ էին ունենում: Մարդկության պատմության սիրված բոլոր օրինակները, որոնք արվեստում են ամրագրվել, հիմնված են հենց ոգու վրա՝ Ակոռի, Ավարայր, 300 սպարտացիների մասին պատմությունը, Գավգամելլա, Կրեսսի, Մասադա, Գոլանի բարձունքներ, Շուշի, Ակն և այլն:
Սակայն եթե չկան ոգին, կամքը, ապա այն լրացնել մյուս երկու գործոնով՝ պատրաստություն և զենք, շատ դժվար է: Եթե նույնիսկ երկու գործոնը իդեալական մակարդակի է, միևնույն է դրանք շատ հաճախ չեն կարող փոխարինել ոգու պակասը: Ոգին ավելի զորեղ է լինում անգամ հակառակորդի թվաքանակի զգալի առավելության դեպքում: Իհարկե, բանակների քանակական շեշտակի առավելությամբ վարվող պատերազմները քննարկման այլ՝ ռազմավարական մակարդակ են մտնում, սակայն նույնիսկ այս հարաբերության մեջ ոգին ավելի զորեղ է լինում, քան մյուս գործոնները: Ոգին երկար տևող պատերազմում կամ միաժամանակ մեծ տարածքում ու զորքերի մեծ քանակով վարվող պատերազմում կարող է տատանվել մինչև անճանաչելիության աստիճանի, սակայն իր դերն ընդհանուր առմամբ դրանից չի փոխվում:
Մյուս գործոններից մեկի չափազանց մեծ առավելությունը մյուսների նկատմամբ, անգամ դրանցից մյուսի վատ վիճակի դեպքում կարող է ապահովել հաղթանակը, եթե հակառակորդը ևս այս գործոններից մեկ-երկուսի ցածր ցուցանիշներ ունի: Օրինակ՝ եվրոպական բանակները շատ արագ իրենց հրազենով պարտության մատնեցին ամերիկյան տեղաբնիկներին, սակայն այդ կռիվն այլ բնույթ ստացավ և դեռ երկար տևեց, քանի որ տեղաբնիկները բարձր ոգի ունեին և վերջնական պարտվեցին միայն այն պատճառով, որ մյուս երեք գործոնով միաժամանակ չափազանց շատ էին զիջում եվրոպացիներին: Մոտավորապես նույն կերպ 1575 թ. Ճապոնիայում՝ Նագասինոյի ճակատամարտում, հրազենավորները (արկեբուզավորները) պարտության մատնեցին պատվախնդիր սամուրայներին[i]: Սակայն սրանք թեկուզ և պատերազմների տարբեր սերունդների բախում էին, որտեղ զենքը հիմնականում գլխավոր գործոններից է, միևնույն է ռազմարվեստի պատմության մեջ մեծ ու ռազմավարական առումով որոշիչ դեպքեր չեն: Մարդիկ հակված են հավատալու այս կամ այն զենքի բացարձակությանը, սակայն ժամանակը ցույց է տվել, որ այդպիսիներ գրեթե չկան, միշտ գտնվում է հակամիջոց: Անգամ միջուկային սպառազինությունը, որ մինչ օրս բացարձակ կոչվելու ամենամեծ հավակնությունն ունի, դարձյալ ունի հակազդող միջոցներ: Ամենակարճը դրանցից հենց ինքն է, սակայն այսօր լայնորեն քննարկվում է այն տեսակետը, որ հեռահար ճշգրիտ միջոցներն ավելի մեծ առավելություն ունեն միջուկային սպառազինության նկատմամբ[2]: Իհարկե, զենքերը ևս լինում են ռազմավարական ու մարտավարական և կարողանում են մեծ ազդեցություն թողնել ռազմարվեստի զարգացման վրա, հատկապես որոշել պատերազմների սերնդային պատկանելությունը, սակայն դա էլ իր հակառակ ազդեցությունն ունի և ընդամենը այս երեք բաղադրիչից մեկն է: Իսկ հիմնականը եղել ու մնում է ոգին: Նոր զենքերի ազդեցությամբ փոփոխվում է պատերազմների ձևը, հետևաբար սերնդային փոփոխություն է տեղի ունենում. հին սերնդի պատերազմների ներկայացուցիչները պարտվում են: Առաջին հայացքից թվում է՝ ոգու դարաշրջանը ավարտվեց, սակայն ժամանակի ընթացքում՝ նոր սերնդի հաստատմանը զուգահեռ, մարդկային ոգին պատերազմում կրկին իր տեղն է գտնում: Ռազմական տեսաբանները հասցրել են մի քանի անգամ պատմության հետնաբեմ ուղարկել ոգին: Դա տեղի է ունեցել հրազենի, գնդացրի, տանկերի և օդանավերի ծնունդի ժամանակ, ատոմային զենքի դեպքում և այլն, սակայն ապարդյուն: Կան, իհարկե, այլ գործոններ՝ քանակ, զորավարի ռազմավարական տաղանդ, լավ պլանավորում, որը հաճախ դիմանում է մինչև առաջին բախումը, բնակլիմայական պայմաններ, քաղաքական գործոններ և այլն, որոնցից ամեն մեկի մասին մեծածավալ աշխատություններ են գրվել, սակայն դրանք բոլորը կոնկրետ ռազմի դաշտում զիջում են վերը նշված երեքին և ընդամենը ազդում ոգու հզորության աստիճանի վրա: Այս աշխատությունը նաև նշված երեք գործոնի մանրակրկիտ քննությունն է տարբեր իրավիճակներում և տարբեր պատերազմների ժամանակ:
[1] Г. Гудериан, Можно ли защитить Западную Европу, М., 1954, стр. 55.
[2] Կա տեսակետ, որ մոտավորապես 50000 գերճշգրիտ օպերատիվ միջոցների հարվածով կարելի է չեզոքացնել գրեթե բոլոր երկրների միջուկային զինանոցը:
[i] 1514 թ. օսմանյան հրետանին և հրազենը ցիրուցան արեցին կրոնական ֆանատիզմում անհավատալի եռանդ դրսևորող ղզլբաշների մյուրիդական զորքին, իսկ մեկ տարի անց ոչ մի հնարավորություն չթողեցին իրենց բացառիկության ու կաստայական իդեալականության մեջ ներփակված մամլուքներին:
Արծրուն Հովհաննիսյան
Հատվածներ Ռազմարվեստ աշխատության
Հատոր երկրորդ
Ցամաքային ճեղքում գրքից։
Վերջին մաս: Նախորդ երկու մասերը կարող եք ընթերցել՝ առաջինը այստեղ, երկրորդը՝ այստեղ: