Զորյան ինստիտուտը ոգեկոչում է ապրիլի 24-ը՝ վերահաստատելով ցեղասպանության կրթության կարեւորությունը
«Հայաստանի Զորյան ինստիտուտ» հետազոտությունների եւ զարգացման միջազգային հիմնադրամ, ապրիլ 24, 2024 թվական․ Ապրիլը լինելով ցեղասպանության իրազեկմանը նվիրված ամիս` կարեւոր է, որ հենց այս ժամանակ ընդգծվի ցեղասպանության մասին կրթության արդիականությունը եւ նախապաշարմունքների եւ բռնության դեմ պայքարելու կարեւոր անհրաժեշտությունը այսօրվա աշխարհում:
Այսօր թուրքական լրատվամիջոցներում հարց է բարձրացվել. «Հարց՝ Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը վերջերս խուսափեց գործածել «ցեղասպանություն» եզրույթը՝ խոսելով 1915 թվականի իրադարձությունների մասին, նա պարզապես ասաց՝ «մեծ աղետ»։ Սա մեկնաբանվեց որպես նրան իշխանության բերած ընտրողների դիրքորոշման արտացոլում, տարածաշրջանում հարաբերությունների կարգավորման պահանջ։ Նույն Փաշինյանը քննադատել է նաեւ Արարատ լեռը պետական զինանշանում ներառելու փաստը՝ ասելով, որ այն գտնվում է Թուրքիայի սահմաններում։ Ի՞նչ կարծիքի եք ի շահ խաղաղության ցուցաբերվող նման կեցվածքի վերաբերյալ...»:
Զորյան ինստիտուտը ցանկանում է պատասխանել այդ հարցին։ Եւ այսպես 2000 թվականի մարտի 7-ին հոլոքոստի ուսումնասիրությամբ զբաղվող 126 գիտնականներ, համալսարանական ամբիոնների վարչներ եւ հոլոքոստի ուսումնասիրությամբ զբաղվող կենտրոնների տնօրեններ հայտարարությունն արեցին, եւ նրանց կոչը հայտնվեց Նյու Յորք Թայմս թերթի 2000 թվականի հունիսի 9-ի համարում։
Հաշվի առնելով ներկայիս ճգնաժամային իրավիճակը ողջ աշխարհում, ներառյալ Ուկրաինայում, Իսրայել-Գազայում եւ Արցախում (Լեռնային Ղարաբաղ)՝ Զորյան ինստիտուտի ակադեմիական խորհրդի անդամ եւ Ցեղասպանագիտության միջազգային հանդեսի (Genocide Studies International) խմբագիր դոկտոր Ջենիֆեր Ռիչը ամսագրի վերջին համարում գրել է․
«ՀՈԼՈՔՈՍՏԻ ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՈՒԹՅԱՄԲ ԶԲԱՂՎՈՂ 126 ԳԻՏԱԶՈՏՆԵՐ ՀԱՍՏԱՏՈՒՄ ԵՆ ՀԱՅՈՑ ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ԱՆՀԵՐՔԵԼԻ ՓԱՍՏԸ ԵՎ ԱՐԵՎՄՈՒՏՔԻՆ ՀՈԴՈՐԴՈՒՄ ԵՆ ՊԱՇՏՈՆԱԿԱՆ ՃԱՆԱՉԵԼ ԱՅՆ:
2000թ. մարտի 3-ից 7-ը Փենսիլվանիա նահանգի Ֆիլադելֆիա քաղաքի Սուրբ Ջոզեֆի համալսարանում «Հոլոքոստի ուսումնասիրության եւ Եկեղեցիների համագումար» երեսուներորդ ամենամյա գիտաժողովի մասնակիցներ, թվով հարյուր քսանվեց մարդ, այդ թվում հոլոքոստի ուսումնասիրությամբ զբաղվող գիտնականներ, հետազոտողներ, համալսարանական ամբիոնների վարչներ եւ տարբեր կենտրոնների տնօրեններ ստորագրել են հայտարարություն՝ հաստատելով, որ Առաջին աշխարհամարտի ժամանակ տեղի ունեցած Հայոց ցեղասպանությունը անվիճելի, անհերքելի պատմական փաստ է եւ, հետեւաբար, կոչ են անում արեւմտյան ժողովրդավարական երկրների կառավարություններին ճանաչել այն որպես այդպիսին:
«[Այս հրապարակման պահին] իմ հեռուստացույցով եթեր է հեռարձակվում Իսրայելի եւ ՀԱՄԱՍ-ի միջեւ անլուծելի հակամարտությունը, էթնիկ հայերը բռնի տեղահանումը Արցախից, Ուկրաինայում շարունակվող պատերազմը։ Բռնության իմաստը հասկանալու համար անհրածեշտ է կամրջել ներկան եւ անցյալը: Ցեղասպանագետները, մարդու իրավունքների ուսումնասիրությամբ զբաղվող ակտիվիստները, քաղաքականություն մշակողները եւ քաղաքական գործիչները պետք է ավելի լայնահոհ լինեն եւ դուրս գան կարծրատիպային մտածողության շրջանակներից։ Մենք հակված ենք ցեղասպանագիտության ոլորտը դիտարկել որպես անցյալում արմատացած, որպես պատմաբաններին պատկանող ոլորտ: Ահավասիկ, Ցեղասպանագիտության միջազգային հանդեսի այս համարը վառ լույս է սփռում այն ճանապարհի վրա, որը երբեմն թաքնված կամ անտեսված է եղել եւ շաղկապում է ժամանակայի առումով հսկայական տարածության մեջ գտնվող իրադարձությունները»:
Էդիտա Գզոյանի եւ Ստեֆան Ասթուրյանի հեղինակած հոդվածները՝ երկուսն էլ Հայոց ցեղասպանության մասին, ցույց են տալիս, թե բռնությունը, որպես ներկան ձեւավորող ուժ, որքան երկար կյանք ունի։ Գզոյանի հոդվածում ընդգծվում է անպատժելիության մշակույթից հաշվետվողականության մշակույթին անցնելու վաղուց ուշացած անհրաժեշտությունը: Հայոց ցեղասպանության հետեւանքով մարդկության դեմ հանցագործությունների հայեցակարգի մշակման գործընթացի ձեւակերպումից հետո նա բացահայտում է անընդունելի ճշմարտությունը, որ դաժանություններն իրականացնողների համար իրավական կամ այլ հետեւանքներ չեն եղել: Աստուրյանը, Հայոց ցեղասպանությունը պատմագիտական տեսանկյունից ուսումնասիրելով, հստակ ցույց է տալիս, որ ոլորտում հավելյալ հետազոտությունները կօգնեն պայքարել անպատժելիության մշակույթի դեմ եւ վերջնականապես պատասխանատվության ենթարկել մեղավորներին: Նա պնդում է, որ «մենք դեռ մանրակրկիտ չենք ուսումնասիրել բազմաթիվ արխիվներ, եւ այդ ուղղությամբ պետք է ջանքեր գործադրվեն», եւ քանի դեռ դա տեղի չի ունեցել, հստակ չէ, թե արդյոք «հայերին ոչնչացնելու մտադրությունը որոշված չի եղել դեռեւս համաշխարհային պատերազմից առաջ»:
Լորեն Գրանտը եւ Քրիստոֆեր Հարիսոնը իրենց հոդվածներում ընդգծում ենէ ներկայիս վայրագությունները, որոնք երկար ու դաժան անցյալ ունեն: Կանադայում եւ Գվատեմալայում Գրանտի դաշտային աշխատանքը վերահաստատում է այն պնդումը, որ «բնիկ կանանց կրած ֆեմիցիդալ եւ սեռական գենդերային բռնությունը... պատճառն ու հետեւանքն է այդ պետությունների ձախողման, որոնք չեն կարողացել արդյունավետորեն երաշխավորելու բնիկ կանանց փոխանցվող սոցիալ-տնտեսական իրավունքները»: Հոդվածում հեղինակը բացահայտում է այս երկու ազգային պետությունների միահյուսված տնտեսական եւ քաղաքական շահերը, որոնք հանգեցրել են «օրինական բռնության» համակարգի ներդրմանը, ինչպես նաեւ միջազգային իրավապաշտպան կազմակերպությունների մեղսակցությունը՝ թույլ տալով, որ բնիկ կանանց իրավունքները ոտնահարվեն:
Հարիսոն իր հոդվածում ներկայացնում է Բուչայում Վագներ խմբի իրականացրած վայրագությունները՝պնդելով, որ պատժիչ գումարտակները մեծ ծառայություն են մատուցում ցեղասպան ռեժիմներին պատերազմների ժամանակ, երբ ժամկետային զինծառայողները կարող են հանցագործ դառնալ կամ զոհեր դառնալ»։ Նրա հոդվածը ներկայացնում է պատժիչ գումարտակների պատմությունը, ցույց է տալիս «Վագների էվոլյուցիան՝ որպես գլոբալ քաղաքականության եւ հակամարտությունների նշանակալի ուժի», եւ, ի վերջո, պնդում է, որ «հետայսու հետապնդումը, կանխարգելումը կամ միջամտությունը դառնալու ավելի դժվար միջազգային իրավուքով զբաղվող հաստատությունների համար»։
Ապրիլի 24-ն այն օրն է, երբ ողջ աշխարհը՝ հայերը եւ բոլոր նրանք, ովքեր հանդես են գալիս մարդու իրավունքների պաշտպանությամբ, ոգեկոչում են 1915 թվականի Հայոց ցեղասպանության զոհերի հիշատակը։
Մենք կոչ ենք անում Հայաստանի կառավարությանը հիշել «Ցեղասպանության հանցագործությունը կանխելու եւ դրա համար պատժելու մասին» կոնվենցիան.
«Սույն Կոնվենցիայում ցեղասպանություն նշանակում է հետեւյալ գործողություններից ցանկացածը՝ կատարված ազգային, էթնիկական, ցեղական կամ կրոնական որեւէ խմբի, որպես այդպիսին, լրիվ կամ մասնակի ոչնչացման մտադրությամբ.
(ա) այդ խմբի անդամների սպանությունը,
(բ) այդ խմբի անդամներին մարմնական լուրջ վնասվածքներ կամ մտավոր վնաս պատճառելը,
(գ) որեւէ խմբի համար կյանքի այնպիսի պայմանների միտումնավոր ստեղծումը, որոնք ուղղված են նրա լրիվ կամ մասնակի ֆիզիկական ոչնչացմանը,
(դ) այդ խմբի միջավայրում մանկածնությունը կանխելուն միտված միջոցների իրականացումը,
(ե) երեխաների բռնի փոխանցումը մարդկային մի խմբից մյուսին»։
Վերոնշյալ կոնվենցիայի թիվ երկրորդ կետը ընդգծում է մասնակի ոչնչացման մտադրությունը: Այսպիսով սպանվածների թվաքանակով չէ որոշվում կատարվածը ցեղասպանություն է, թե ոչ։