Ժամանակն է դադարեցնել Ադրբեջանի ագրեսիայի ֆինանսավորումը. National Interest
National Interest ամերիկյան հայտնի պարբերականը, որն ուսումնասիրում է միջազգային հարաբերությունները, անդրադարձել է ադրբեջանական վերջին ագրեսիային։ Հեղինակ Րաֆֆի Թոքրամաջյանը ներկայացրել է Ադրբեջանի վայրագ գործողությունները՝ կոչ անելով ԱՄՆ-ին զսպել նրա ծավալապաշտական նկրտումները։
«2022 թվականի սեպտեմբերի 13-ի վաղ առավոտյան Ադրբեջանը լայնամասշտաբ ներխուժում կատարեց Հայաստանի ինքնիշխան տարածք։ Հետագա կատաղի մարտերի ընթացքում զոհվեց ավելի քան 200 մարդ, շատերը վիրավորվեցին։ Չնայած նրան, որ Ադրբեջանը հաճախակի է հարձակվում ՀՀ սահամանի վրա՝ տարածքային զիջումներ կորզելու համար, սակայն վերջին հարձակմումն իր բռնության մասշտաբով և ինտենսիվությամբ ապշեցուցիչ էսկալացիա էր, որը ցույց է տալիս Ադրբեջանի աճող ախորժակը Հայաստանի տարածքի նկատմամբ:
Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև հակամարտությունը հիմնված է Լեռնային Ղարաբաղի տարածաշրջանի վիճելի կարգավիճակի վրա։ Սակայն 2020 թվականից ի վեր Ադրբեջանը տարածել է իր տարածքային հավակնությունները հենց Հայաստանի նկատմամբ՝ կենտրոնանալով նրա վրա, ինչ ադրբեջանական պաշտոնյաներն անվանում են «Զանգեզուրի միջանցք»՝ Հայաստանի մի հատված, որը բաժանում է Ադրբեջանը Նախիջևանի էքսկլավից: Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևը բացահայտորեն վստահեցնում է, որ Ադրբեջանը «կիրականացնի Զանգեզուրի միջանցքը՝ անկախ նրանից, թե Հայաստանը դա ուզում է, թե ոչ»՝ սպառնալով հարցը «ուժով լուծել»։
Ադրբեջանական ուժերը շուտով հետևեցին Ալիևի սպառնալիքին՝ 2021 թվականի մայիսին մտնելով Հայաստանի Սյունիքի և Գեղարքունիքի մարզերի մի հատվածը: Անցյալ շաբաթվա ներխուժումը հայկական տարածքը գրավելու էլ ավելի լուրջ փորձ էր՝ սահմանի ողջ երկայնքով հարձակումներով և ինտենսիվ հրետակոծություններով, որոնք ստիպեցին փակել դպրոցները, իսկ հազարավոր մարդիկ լքեցին իրենց տները: Թեև սեպտեմբերի 15-ին համաձայնեցված հրադադարը ժամանակավորապես դադարեցրեց հետագա հարձակումները, Ալիևը գրեթե անկասկած կվերսկսի իր ներխուժումը, եթե նրան վճռականորեն չզսպեն:
Ադրբեջանական հերթական ներխուժման հեռանկարը լուրջ վտանգ է ներկայացնում Հայաստանի գոյության համար։ Ադրբեջանական պաշտոնյաները պարբերաբար տարածքային պահանջներ են ներկայացնում Հայաստանի տարածքների նկատմամբ՝ պարծենալով ինքն իրեն վերագրվող պատմությամբ՝ հղում անելով մշակութային ջնջման իր շարունակական արշավին: Բաքուն բացահայտորեն քննարկել է հայկական տարածքում «բուֆերային գոտի» ստեղծելու ծրագրերը, ինչը ակնհայտ էֆեմիզմ է խոշոր հողի գրավման համար: Սեպտեմբերի 20-ին ադրբեջանցի պատգամավորը կոչ արեց ստեղծել «Գոյչա-Զանգեզուրի Հանրապետություն»՝ ենթադրելով Հայաստանի կեսի օկուպացիա։
Ադրբեջանը ոչ միայն սպառնում է հայկական պետությանը, այլև թշնամաբար է վերաբերվում հայ ժողովրդի գոյությանը: Լեմկինի ցեղասպանության կանխարգելման ինստիտուտը նախազգուշացրել է, որ Ադրբեջանի կառավարության հայտարարությունները նշանակում են «հայկական ինքնությունը և տարածքը ոչնչացնելու շարունակական մտադրություն»: Բաքվից հնչող ցեղասպանական հռետորաբանության արձագանքվում է հայերի դեմ դաժան վայրագությունների երկար շարքով, որոնք լռելյայն արտոնված են Ադրբեջանի ռեժիմի կողմից:
2004 թ.-ին Հունգարիայում ՆԱՏՕ-ի կողմից հովանավորվող ուսումնական ծրագրի ժամանակ ադրբեջանցի լեյտենանտ Ռամիլ Սաֆարովը ներխուժել է իր հայ գործընկերոջ՝ լեյտենանտ Գուրգեն Մարգարյանի սենյակ և կացնով սպանել նրան։ Սաֆարովը Հունգարիայում դատապարտվել է ցմահ ազատազրկման, սակայն 2012 թվականին արտահանձնվել Ադրբեջանին՝ պատժի մնացած մասը կրելու համար։ Վերադարձից հետո, սակայն, Սաֆարովին անմիջապես ներում շնորհվեց Ալիևի կողմից և նրան շնորհվեց «նոր բնակարան, ութ տարվա հետվճար, մայորի կոչում և ազգային հերոսի կարգավիճակ»։
2016 թվականի ապրիլին՝ Լեռնային Ղարաբաղի դեմ Ադրբեջանի կողմից սկսված քառօրյա պատերազմի ժամանակ, ադրբեջանական ուժերը գլխատել են Քյարամ Սլոյանին և սոցցանցերում հրապարակել «ցնցող լուսանկարներ՝ համազգեստավոր ադրբեջանցի զինվորների՝ կտրված գլխով նկարված»։ Չնայած լուսանկարչական ապացույցներին, ադրբեջանցի պաշտոնյաները հերքել են գլխատման փաստը և որևէ միջոց չեն ձեռնարկել զինվորներին պատասխանատվության ենթարկելու համար:
Ադրբեջանցի զինվորները վայրագությունների հերթական ալիքն են իրականացրել 2020 թվականի պատերազմի ժամանակ՝ կրկին տեղադրելով իրենց հանցագործությունների ապացույցները համացանցում։ Տեսանյութերից մեկում պատկերված է, թե ինչպես են ադրբեջանական հատուկ ջոկատայինները մահապատժի ենթարկում երկու գերի հայերի, որոնց ձեռքերը կապված էին և փաթաթված հայկական դրոշնով: Երկու սահմռկեցուցիչ տեսանյութեր ցույց են տալիս, թե ինչպես են ադրբեջանցի զինվորները գլխատում տարեց հայ քաղաքացիներին։ Կան բազմաթիվ այլ փաստագրված օրինակներ, երբ ադրբեջանցի զինվորները բռնության են ենթարկել ռազմագերիներին, պղծել դիերը: Պատերազմից հետո Human Rights Watch-ը զեկուցեց, որ Ադրբեջանը հայ ռազմագերիներին, որոնցից շատերը դեռևս գերության մեջ են, ենթարկել է «դաժան և նվաստացուցիչ վերաբերմունքի և խոշտանգումների»: Թեև միջազգային ճնշումը ստիպեց Ադրբեջանին հայտարարել, որ հետաքննություն է սկսելու չորս զինվորների նկատմամբ, նա ոչ մի գործողություն չի ձեռնարկվել, և զինվորներից մեկը հետագայում արժանացել է ռազմական պարգևների:
Բազմաթիվ տեսանյութեր, որոնք նկարահանել են ադրբեջանցի զինվորները վերջին ներխուժման ժամանակ, ցույց են տալիս, թե ինչպես են նրանք նկարվում հայ զինվորների անդամահատված մարմինների հետ։ Մեկ ցնցող տեսանյութում երևում է կին զինծառայող Անուշ Աբեթյանի մարմինը՝ մերկացած, իրանին գրություններ, ակնախորշում տեղադրված քար և կտրված մատը բերանում։ Նմանատիպ տեսանյութում երևում է հայ զինվորական բուժքրոջ մարմինը, որը նույնպես մերկացրած է, ձեռքերն ու ոտքերը՝ կտրած։ Ադրբեջանցին ներողություն խնդրելով փորձել է փոխհատուցել այս խայտառակ դրվագները՝ տարածելով կադրեր, թե ինչպես է հայ բանտարկյալն առաջին օգնություն ստանում ուսի վնասվածքի համար։ Օրեր անց Ադրբեջանը վերադարձրեց զինվոր Դավիթ Գիշյանի դիակը փոխանակման արդյունքում, ինչը կանադացի լրագրող Նիլ Հաուերին ստիպեց մտածել, որ «շատ հավանական է, որ նա սպանվել է գերության մեջ»,- ներկայացրել է հոդվածագիրը։
Անդրադարձ է եղել նաև ԱՄՆ-ի քաղաքականությանը տարածաշրջանում։
«Ադրբեջանի ներխուժումը տեղի է ունենում Հարավային Կովկասի համար բեկումնային ժամանակաշրջանում։
Ադրբեջանի ներխուժումից Հայաստանի պաշտպանությանն աջակցելը նախագահ Բայդենի օրոք ամերիկյան արտաքին քաղաքականության բնական ընդլայնումն է։ 2020 թվականին՝ Foreign Affairs-ի հոդվածում, որը ներկայացնում է իր արտաքին քաղաքականության տեսլականը, Բայդենը գրել է, որ իր նախագահությունը «վերադարձնելու է ժողովրդավարության ամրապնդումը համաշխարհային օրակարգում»: Պաշտոնը ստանձնելուց ի վեր Բայդենը մեծապես արդարացրել է այս տեսլականը՝ կազմակերպելով 2021 թվականի դեկտեմբերին Ժողովրդավարության գագաթնաժողովը և տրամադրելով կենսական ռազմական օգնություն և աջակցություն, որը հնարավորություն կտա Ուկրաինային պաշտպանվել Ռուսաստանի ներխուժումից:
Ընդունելով գործողությունների անհրաժեշտությունը՝ աջակցելու հայկական ժողովրդավարությանը, լրացնելու Ռուսաստանի թողած վակուումը և ամրապնդելու կանոնների վրա հիմնված միջազգային կարգը, Միացյալ Նահանգները նկատելիորեն մեծացրել է իր գործունեությունը տարածաշրջանում ընդամենը վերջին շաբաթվա ընթացքում: Սա առավել ակնհայտ էր Ներկայացուցիչների պալատի խոսնակ Նենսի Փելոսիի Հայաստան կատարած արտահերթ այցի ժամանակ, քայլ, որը նա ցույց տվեց որպես «խաղաղ, բարգավաճ և ժողովրդավար Հայաստանին հաստատակամ հավատարմության խորհրդանիշ»: Կենսականորեն, Միացյալ Նահանգների ներգրավվածությունը դուրս է գալիս զուտ հայտարարություններից, իսկ Հայաստանի խորհրդարանի նախագահ Ալեն Սիմոնյանը կարևորում է Միացյալ Նահանգների կարևոր դերը հինգշաբթի օրը հրադադարի հաստատման գործում:
Առաջին և ամենահեշտ քայլը, որը Բայդենի վարչակազմը պետք է անի, Ազատության աջակցության ակտի 907-րդ հոդվածի անհապաղ վերականգնումն է` վերջ տալով Ադրբեջանին ավելի քան 100 միլիոն դոլարի ռազմական օգնության հոսքին: Չնայած 907-րդ հոդվածը կիրառելու խոստմանը, պաշտոնը ստանձնելուց ի վեր Բայդենը երկու անգամ հրաժարարվել է՝ թույլ տալով շարունակել ֆինանսավորել Ադրբեջանի բանակը: Երկրորդ հրաժարումը տեղի ունեցավ մի քանի ամիս անց այն բանից հետո, երբ Կառավարության հաշվետվողականության գրասենյակը պարզեց, որ Պետդեպարտամենտը և պաշտպանության նախարարությունը չեն կատարել պահանջները, որոնք ցույց են տալիս, որ Ադրբեջանին տրամադրվող օգնությունը չի օգտագործվի հարձակողական նպատակներով: Եթե Միացյալ Նահանգները լրջորեն է վերաբերվում ժողովրդավարության խթանմանը և կանոնների վրա հիմնված միջազգային կարգի ամրապնդմանը, ապա նա չի կարող շարունակել ֆինանսավորել ավտոկրատական ռեժիմի բանակը, որը հետևողականորեն խախտում է իր ժողովրդավարական հարևանի սահմանները:
Կոնգրեսում արդեն իսկ կա զգալի և աճող աջակցություն Ադրբեջանին տրամադրվող ռազմական օգնության դադարեցմանը: Չորեքշաբթի օրը Ներկայացուցիչների պալատ է ներկայացվել բանաձևի նախագիծ, որը դատապարտում է Ադրբեջանի կողմից «միջազգային իրավունքի կոպտագույն խախտումը» և կոչ անում «անհապաղ դադարեցնել Ադրբեջանին տրամադրվող բոլոր օգնությունները»։ Բանաձևը պատրաստ աջակցություն կգտնի ներկայացուցիչների և սենատորների տարբեր խմբում, սկսած Մարկո Ռուբիոյից մինչև Չակ Շումեր, որոնք հանդես են եկել Ադրբեջանին դատապարտող հայտարարություններով»,- եզրափակում է միտքը հոդվածագիր Րաֆֆի Թոքրամաջյանը։