ԼՂ հակամարտությունից բոլոր տուժածների իրավունքների պաշտպանությունը խաղաղ գործընթացի հաջողության բանալին է. Միյատովիչ
Հայաստանի և Ադրբեջանի իշխանությունները պետք է իրենց խաղաղ բանակցություններում կենտրոնանան մարդու իրավունքների պաշտպանության վրա և հաստատեն մարդու իրավունքների ուժեղ երաշխիքներ հակամարտությունից տուժած բոլոր անձանց համար: Այս մասին ասել է Եվրոպայի խորհրդի մարդու իրավունքների հանձնակատար Դունյա Միյատովիչը:
Նա հրապարակել է իր դիտարկումները՝ 2023 թվականի հոկտեմբերի 16-ից 23-ը Հայաստան և Ադրբեջան, ներառյալ Ղարաբաղի տարածաշրջան կատարած իր այցից հետո: Տասնամյակների ընթացքում առաջին անգամն էր, որ նման իրավապաշտպան առաքելությունը կարողացել է այցելել Ղարաբաղի տարածաշրջան:
Միյատովիչի հրապարակած հայտարարությունում նաեւ ասվում է. «Այցի պատճառը սեպտեմբերի վերջին ընդամենը մի քանի օրվա ընթացքում Հայաստան փախած ավելի քան 101,000 ղարաբաղահայերի զանգվածային տեղահանումն էր: Դա հաջորդել է սեպտեմբերի 19-ին և 20-ին Ադրբեջանի ռազմական գործողություններին, տարածաշրջանի հետագա լիակատար վերահսկողությանը և մարդկանց տեղաշարժի և հիմնական ապրանքների, ծառայությունների և էներգակիրների հասանելիության երկարատև խափանումներին, որոնք զգացել են ղարաբաղցի հայերը՝ Ադրբեջանի կողմից Լաչինի միջանցքի իննամսյա արգելափակման հետեւանքով:
Հայաստանում հանձնակատարը զրուցել է ղարաբաղցի հայերի հետ, որոնք հեռացել էին ԼՂ-ից և գտնվում էին իշխանությունների տրամադրած ապաստարաններում։ Ադրբեջանի Խանքենդիում (ղարաբաղցի հայերը անվանում են Ստեփանակերտ), նրա բնակչության հեռանալուց հետո հանձնակատարը ականատես եղավ դատարկ փողոցների, լքված տարածքների և քաղաքացիական անձանց ներկայության գրեթե ոչ մի նշանի: Իր լսածի և տեսածի հիման վրա հանձնակատարը եզրակացրել է, որ 2023 թվականի սեպտեմբերի վերջին ղարաբաղցի հայերը հայտնվել են լքված՝ առանց որևէ կողմի կողմից որևէ հուսալի անվտանգության կամ պաշտպանության երաշխիքների, և որ նրանց համար տնից հեռանալը միակ ողջամիտ ու հասանելի տարբերակն էր:
Ողջունելով Հայաստանի իշխանությունների ջանքերը՝ Ղարաբաղի տարածաշրջանից ժամանած բոլոր կարիքավորներին առաջին տարրական օգնություն տրամադրելու ուղղությամբ, հանձնակատարն ընդգծել է, որ Հայաստան փախած ղարաբաղցի հայերին և, մասնավորապես, խոցելի խմբերին պատկանողներին, պետք է երաշխավորվի բոլոր տեսակի անհրաժեշտ աջակցության հասանելիությունը անմիջական, միջնաժամկետ և երկարաժամկետ հեռանկարում:
«Եվրոպայի խորհրդի անդամ երկրները պետք է կենտրոնանան ֆինանսական աջակցության վրա՝ ապահովելու, որ տեղահանված անձանց և նրանց ընդունող բնակչության մարդասիրական կարիքները լիովին բավարարվեն», - ավելացրել է հանձնակատարը:
Նա ընդգծել է, որ վերջերս տեղահանված ղարաբաղցի հայերին պետք է հնարավորություն տրվի ապահով և արժանապատիվ վերադառնալ իրենց տները, նույնիսկ եթե դա հիպոթետիկ է թվում այս պահին, ներառյալ ճկուն լուծումներ գտնելու միջոցով, մասնավորապես՝ կապված նրանց քաղաքացիության և իրավական կարգավիճակի հետ: Մինչ հնարավոր վերադարձը, պետք է անհապաղ ուղիներ գտնել, այդ թվում՝ անվտանգության երաշխիքներ հաստատելով, որպեսզի ղարաբաղցի հայերը ժամանակավորապես մուտք գործեն իրենց տները կամ սովորական բնակության վայրերը և այցելեն գերեզմաններ, որտեղ թաղված են իրենց հարազատները:
Ադրբեջանի իշխանությունների պարտականությունն է ապահովել, որ ղարաբաղցի հայերի թողած ունեցվածքը պաշտպանված լինի թալանից, գողությունից կամ տիրանալուց: Այն սակավաթիվ էթնիկ հայերը, որոնք մնացել են Ղարաբաղի տարածաշրջանում, նույնպես պետք է օգտվեն մարդու իրավունքների պաշտպանությունից, այդ թվում՝ ապահովելով նրանց ազատ տեղաշարժը:
Ողջունելով Ադրբեջանի կառավարության քայլերը՝ նպաստելու ներքին տեղահանվածների վերադարձին Ղարաբաղի տարածաշրջան՝ հանձնակատարը հույս է հայտնել, որ բոլոր ներքին տեղահանվածները, որոնք ցանկանում են, կկարողանան հնարավորինս արագ վերադառնալ իրենց տները՝ անվտանգ և արժանապատիվ։ Ընդհանրապես, հանձնակատարն ընդգծել է, որ երկարատև հակամարտության հետևանքով տեղահանված բոլոր անձինք իրավունք ունեն վերադառնալ իրենց տները կամ սովորական բնակության վայրերը կամավոր և ապահով և արժանապատվության պայմաններում՝ անկախ նրանից, թե նրանք տեղահանվել են ներքին, թե սահմաններից այն կողմ:
«Միջազգային մարդասիրական իրավունքի խախտման և հակամարտության հետ կապված մարդու իրավունքների լուրջ խախտումների մասին բոլոր մեղադրանքները պետք է արդյունավետ և անհապաղ հետաքննվեն, մեղավորները պատասխանատվության ենթարկվեն և արդար, անկախ և անաչառ դատավարությունից հետո մեղավոր ճանաչվեն, դատապարտվեն և պատժվեն: Սա ներառում է մեղադրանքներ՝ կապված Լաչինի միջանցքի արգելափակման հանգամանքների, ղարաբաղցի հայերի զանգվածային տեղահանման և սեպտեմբերի 19-ից 20-ի ռազմական գործողության հետ»,- ասել է հանձնակատարը։
Նա հավելել է, որ դա պետք է արվի զոհակենտրոն մոտեցման միջոցով, որը վերաբերվում է զոհերին և նրանց ընտանիքներին՝ զգայուն և կարեկցանքով: Պետք է նաև համապարփակ մոտեցում դրվի անցյալի հետ գործ ունենալու և ղարաբաղյան տարածաշրջանի հակամարտության համատեքստում տեղի ունեցած մարդու իրավունքների լուրջ խախտումների լուծման հարցում:
Հանձնակատարի դիտարկումներում արծարծված մարդու իրավունքների այլ հարցերը ներառում են մարդկանց ականներից և պատերազմի պայթուցիկ մնացորդներից պաշտպանելու անհրաժեշտությունը. կոնֆլիկտի հետ կապված կալանավորված անձանց վիճակը, ներառյալ նրանց կալանքի պայմանները և նրանց ընտանիքների հետ շփման մակարդակը. եւ ողջ տարածաշրջանում անհայտ կորածների ճակատագրի պարզաբանման եւ նրանց ընտանիքներին պատասխաններ տալու կարեւորությունը։
Ի վերջո, հանձնակատարը երկու երկրների իշխանություններին կոչ է արել պայքարել ատելության խոսքի դեմ և խթանել փոխըմբռնումն ու վստահությունը, այդ թվում՝ քաղաքացիական հասարակությանը ներգրավելով մարդու իրավունքներին համապատասխան հիշատակման և հաշտեցման գործընթացների հաստատմանը: