Հնգապատիկ գերազանցություն․ Հայաստանի ու Ադրբեջանի ռազմական ծախսերը՝ թվերով (ինֆոգրաֆիկա)
Հայաստանյան մամուլում և քաղաքական գործիչների շրջանում պարբերաբար քննարկվում են Հայաստանի՝ տարբեր տարիների ռազմական ծախսերը և ձեռք բերած զենք-զինամթերքը։ Քննարկումները հատկապես ակտիվացան 44-օրյա պատերազմից հետո՝ դառնալով բազմաթիվ մանիպուլյացիաների և շահարկումների առարկա։
«Փաստերի ստուգման հարթակն» ուսումնասիրել է Հայաստանի և Ադրբեջանի ռազմական բյուջեները և դրանց առանձնահատկությունները, ինչպես նաև Հայաստանի՝ տարբեր տարիներին ձեռք բերած զենք-զինամթերքի մասին բաց աղբյուրներում առկա տեղեկությունները։
Աղբյուրներ
Թե՛ Հայաստանը, թե՛ Ադրբեջանը պետական բյուջեում ռազմական և պաշտպանական ծախսերի համար համեմատաբար մեծ գումարներ են հատկացնում՝ դասվելով աշխարհի ամենառազմականացված երկրների շարքին։ Ըստ Global Militarization index-ի՝ 2020 թվականի տվյալներով Հայաստանը աշխարհում երկրորդ, իսկ Հարավային Կովկասում առաջին ամենառազմականացված պետությունն էր։ 2021 թվականի ցուցանիշներով Հայաստանը աշխարհում հինգերորդն էր, Ադրբեջանը՝ երրորդը՝ Իսրայելից և Օմանից հետո։
Երկրների ռազմական ծախսերի մասին տեղեկությունների հիմնական աղբյուրը պետական բյուջեով համապատասխան հատկացումներն են։ Հայաստանի դեպքում այս հատկացումները տրվում են Պաշտպանության նախարարությանը։ Ադրբեջանը ռազմական ծախսերի համար հատկացված միջոցները տրամադրում է Պաշտպանության նախարարությանը, Պետական սահմանապահ ծառայությանը, Պետական անվտանգության ծառայությանը և Արտաքին հետախուզության ծառայությանը։
Զենքերի առուվաճառքի և դրանց արժեքների վերաբերյալ հիմնական աղբյուրը մասնագիտացված կազմակերպություններն են, մասնավորապես՝ Ստոկհոլմի խաղաղության միջազգային հետազոտությունների ինստիտուտը (SIPRI)։ Այս տվյալները, սակայն, ամբողջական չեն․ բազմաթիվ ռազմական գործարքներ և դրանց արժեքները կարող են գաղտնի մնալ տարբեր պատճառներով։
Ռազմական ծախսերի ընդհանուր պատկերը
Արցախյան երկրորդ պատերազմից հետո Ադրբեջանը շուրջ 20 տոկոսով ավելացրեց երկրի ռազմական բյուջեն՝ $2․2 միլիարդից հասցնելով տարեկան $2․6 միլիարդի՝ 2021 և 2022 թվականների համար։
Հայաստանը ռազմական ծախսերին հատկացվող գումարները զգալիորեն ավելացրել էր 2018 թվականի հեղափոխությունից հետո՝ հասցնելով ՀՆԱ-ի շուրջ հինգ տոկոսին՝ այս հարաբերակցությամբ գերազանցելով Ադրբեջանին։
2021-ին Հայաստանը պետական բյուջեից ՊՆ-ին հատկացրել էր շուրջ $600 մլն, իսկ 2022-ին ռազմական ծախսերն ավելացրել ավելի քան 10 տոկոսով՝ հասցնելով $750 միլիոնի։
2021 թվականին Հայաստանի ռազմական ծախսերը կազմել են ՀՆԱ-ի 4․4 տոկոսը, Ադրբեջանինը՝ 5․3 տոկոսը։
Արցախյան առաջին պատերազմից հետո՝ սկած 1995 թվականից, Հայաստանը ռազմական և պաշտպանական ծախսերի համար հատկացրել է շուրջ 9 միլիարդ դոլար։ Ադրբեջանի ռազմական ծախսերը նույն ժամանակահատվածի համար շուրջ 5 անգամ ավելի են։
Չնայած թվերի բացարձակ արժեքների էական անհամաչափությանը՝ Հայաստանը 2020 թվականին ռազմական ծախսերին ուղղել է բյուջեի 17%-ը, Ադրբեջանը՝ 13%-ը:
Թեպետ երկու երկրները ռազմական հատկացումների հարաբերական մեծությամբ աշխարհում առաջատարներից են, Ադրբեջանի տնտեսության թռիչքաձև աճը մեծապես ազդել է նրա ռազմական գնումների քաղաքականության վրա։ Այսպես, Ադրբեջանը զգալիորեն մեծացրել է ռազմական հատկացումները 2006 թվականին՝ հայտնի Բաքու-Թբիլիսի-Ջեյհան նավթամուղի գործարկումից հետո, ինչպես նաև 2016 թվականի Ապրիլյան պատերազմին նախորդող մի քանի տարիներին։ Հետաքրքիր է նաև, որ 2020 թվականին՝ պատերազմից անմիջապես առաջ, Ադրբեջանը կրկին մեծացրել էր ռազմական ծախսերը՝ շուրջ 17 տոկոսով, մինչդեռ Հայաստանը կրճատել էր 2․6 տոկոսով։
Ինչպես է բաշխում ռազմական բյուջեն Հայաստանը
Ինչպես արդեն նշեցինք, Հայաստանի ռազմական ծախսերի մասին միակ պաշտոնական աղբյուրը պետական բյուջեն է, որտեղ առանձնացված են հիմնական ուղղություններով հատկացումները։ Ռազմական ծախսերի աճը Հայաստանում հիմնականում համեմատելի է եղել տնտեսական աճի հետ, թեև երբեմն նաև գերազանցել է ՀՆԱ-ի աճի տեմպերին։
Այսպես, վերջին 10 տարվա ընթացքում՝ 2012-2021 թվականներին, Հայաստանի ռազմական բյուջեն ֏155 միլիարդից դարձել է շուրջ ֏312 միլիարդ կամ աճել է 2 անգամ։ Նույն ժամանակահատվածում ՀՆԱ-ն 4․266 տրիլիոն դրամից դարձել է ֏6․983 տրիլիոն կամ աճել 1․6 անգամ։ 2022 թվականի բյուջեով Պաշտպանության նախարությանը հատկացվել է շուրջ 345 միլիարդ դրամ։
ՊՆ-ին տրվող հատկացումները 2018 թվականի բյուջեով նկատելիորեն ավելացել են՝ 209 միլիարդ դրամից դարձնելով 247 միլիարդ, որից 238 միլիարդը՝ ռազմական կարիքների բավարարման համար։
A Flourish chartԻնֆոգրաֆիկայից երևում է, որ Հայաստանի ռազմական բյուջեի աճը հիմնականում համընկնում է ընդհանուր աճի հետ, և, որպես կանոն, հատկացումները տատանվել են ՀՆԱ-ի 3-4 տոկոսի սահմաններում։ Ուշագրավ է, որ Հայաստանը նվազեցրել է ՊՆ-ին հատկացումները 2016 թվականի քառօրյա և 2020 թվականի 44-օրյա պատերազմներից հետո։
Պետական բյուջեի և դրանում ռազմական ծախսերի մասին տվյալները ամբողջական չեն առաջին նախագահ Լևոն Տեր-Պետրոսյանի կառավարման շրջանում, երբ Հայաստանը պատերազմում էր Ադրբեջանի դեմ և գտնվում հետխորհրդային շրջանի ճգնաժամում։ Այնուամենայնիվ, այս տարիներին Հայաստանը ձեռք էր բերել մեծ քանակի զենք Ռուսաստանից, ինչն էլ որոշիչ ազդեցություն էր ունեցել պատերազմի ընթացքի վրա։
Ըստ պետական բյուջեի ցուցանիշների՝ հանրապետության երկրորդ նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանի կառավարման շրջանում՝ 1998-2008 թվականներին, Պաշտպանության նախարարությանը հատկացվել է ընդհանուր 639 միլիարդ։
Սերժ Սարգսյանի կառավարման տասնամյակում՝ ներառյալ 2018 թվականը, Հայաստանը ՊՆ-ին հատկացրել է ֏1 տրիլիոն 828 միլիարդ, իսկ արդեն Թավշյա հեղափոխությանը հաջորդող չորս տարիներին՝ Նիկոլ Փաշինյանի կառավարման շրջանում (2019, 2020, 2021 և 2022 թվականներին)՝ ֏1 տրիլիոն 272 միլիարդ։
Հայաստանի Պաշտպանության նախարարության բյուջեն
1998-2022
1998-2008
Ռոբերտ Քոչարյան
2008-2018
Սերժ Սարգսյան
2018-2021
Նիկոլ Փաշինյան
639
միլիարդ դրամ
1828
միլիարդ դրամ
928
միլիարդ դրամ
Աղբյուր՝ ՀՀ պետական բյուջեի մասին օրենք, 1998-2021
ՀՆԱ-ի միջինում
3,1%
4 %
4,7 %
Այդուհանդերձ, կրկին շեշտենք, որ երկրի ՀՆԱ-ն զգալիորեն ավելացել է համեմատած 2000-ական թվականների հետ, ինչն էլ արտահայտվում է ռազմական ծախսերի համար հատկացումների ցուցանիշներում։
Ինչ զենքեր են գնում
Հայաստանի զենքի առևտրի հիմնական, եթե չասենք՝ միակ խոշոր գործընկերը Ռուսաստանն է։ Ռուսաստանից է Հայաստանը ստանում իր զենքի ավելի քան 95 տոկոսը։
Տարիներ առաջ նույն իրավիճակն էր նաև Ադրբեջանի դեպքում, սակայն վերջին տասնամյակում այդ երկիրը դիվերսիֆիկացրել է զենքերի մատակարարումը՝ գնելով հսկայական քանակի զենք և զինամթերք Իսրայելից, Թուրքիայից, Ուկրաինայից և այլ երկրներից։
Ըստ SIPRI-ի տվյալների՝ 2015-2019 թթ. Ռուսաստանին է բաժին ընկել Ադրբեջանի ռազմական գնումների ընդամենը 31%-ը՝ 2009-2013 թթ. 80%-ի համեմատ: ՀԱՊԿ վերջին համաժողովի ընթացքում՝ մայիսի 16-ին, Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանն անդրադարձել էր Ռուսաստանի և ՀԱՊԿ անդամ մյուս երկրների կողմից Ադրբեջանին վաճառվող զենքի խնդրին։ Ի պատասխան նախկինում հնչած նման քննադատությունների՝ Ռուսաստանի նախագահ Վլադիմիր Պուտինը Ռուսաստան-Ադրբեջան ռազմական համագործակցությունը բնորոշել էր որպես «պարզապես բիզնես»։
2020 թվականի պատերազմի ընթացքում «Փաստերի ստուգման հարթակը» անդրադարձել էր Ադրբեջանի զենքի հիմնական մատակարարներին և նրանցից ձեռք բերված զենքերի հիմնական տեսակներին։
Ադրբեջանին զենք կամ ռազմական այլ տեխնիկա մատակարարող երկրների շարքում են ինչպես հայտնի մատակարարներ, այնպես էլ Եվրոպական Միության և Եվրոպայի այլ երկրներ, որոնք տարբեր տարիներին Ադրբեջանին վաճառել են ինչպես փոքր զինատեսակներ, այնպես էլ տեխնոլոգիաներ։
Սրանից հետո նոր հայտարարություններ նոր զինատեսակների ձեռքբերման մասին Ադրբեջանը չի արել։
Հայաստանը, սակայն, այս տարվա սկզբին հայտարարել էր Ռուսաստանից նոր տրանսպորտային ուղղաթիռների ձեռքբերման մասին, որի գործարքի արժեքը դեռևս հայտնի չէ։ Վերջին մեծ գործարքը Հայաստանը կատարել էր 2019 թվականին՝ ձեռք բերելով շուրջ 120 միլիոն դոլար արժողությամբ չորս ՍՈՒ-30 մարտական ինքնաթիռներ։